picoodle.com

Thu tuamtuam

Friday, September 12, 2014

Khawk 7: Rome leh Luther Kikhen Khiatna

"The Great Controversy" pen "Kidona Lianpi" ci in (Pr. Ngul Khaw Pau') tei laibu pan in kong hawm sawn kik ahi hi.
Ngiim na: Pawlpi tangthu ki thei in, thumaan ki phawk leh deih na.


Khambawi


Martin Luther in  Pope vaihawmna khuamail sung panin upna maan zaw khuavak sungah pawlpi makaih dinga sapkhiatte lak ah amadawk penpa ahi hi. Luther in ama hunin biakna upna pen Lai Siangtho  tung bek ah kiphut dinga thu dang phuak tawm lo ding hi ci-a, lau lo takin Pasian bek akihta a ki-aap zo mi, a thanuam ahanciam mipa ahi hi, tua hun aa ding mah a piang ahi hi. Ama hangin Pasian in leitung ah khuavak taang sakin puahphatna nasep a thupi pen a ki seem thei hi.
Lungdamna thu a ki tangko masak lai-ate mah bangin Luther pen mi zawng ahih manin hong ding khia hi. Amah aneu lai in Germany gam sung mizawng lokho innkuan khat sung panin hong khangkhia hi. Nisial in a pa in lei to in a tapa pilsin nadingin sum thalawh in na a seem hi. A tapa upadi lente khat hi dingin hanciam a, ahih hangin Pasian in a kum zalom a damdam a mai nawt pawlpi puah dingin seh sak zaw hi.  Mong neilo pilna neipa in Luther pen a khantawn nasep dinga a shesak kipattahna te in, haksatna, tanggawlna, naa sapi-a seknate ahi hi.
Luther’ pa pen mi thahat, lungsim gina anei, gamtat hoih leh khauh a thuah mi zahtaak kaai, khentel siam, mi thutang khat ahi hi. Amah in panmun khat a let nak leh ama sep ding bang maan takin seem a, a thaman hong tung ding pen ahi bangbang hi sak lel hi. A lungsim in biakna phungzi saangte muang zolo hi. Amah in phungzi saanga Luther ama thu-a a va kah zong thukim pih het lo hi. A tapa tawh a kimuh uh teh Luther pen saang ah kum nih na kah khin ta a, tua mah zong a lungkim tuan nai lo hi.
Luther’ nu leh pate in a tate uh pilna sin nading pen anak ngaihsut mahmah uh ahi hi. Amau in a tate uh Pasian thei sak-in Khristian hoih asuah nading uh hanciam uh hi. (121) A pa’ thungetnate a tapa in zakpih kha zel a, Topa min phawk-in Ama thumaan ah mainawt nading a huhpa khat a suah nadingin ngen zel hi. Lungsim leh pilnate ah mainawt in gimtaka a nasepnate uh thaman lungdamna angah kik na ding uh ngim gige-a, a ngak kinken nu leh pate ahi uh hi. A tate uh mihoih, Pasian zahtak, zat thamcing a suah nading uh lungduai takin leh nakpi takin hanciam uh hi. Amau kipluatna leh hatna hangin ngaat lua kha zel thei uh hi. Puahphapa in zong ama hoihsak pih loh phialpi mah hi ta leh a seknate uh zui a, a tawpna ah asia sangin ahoih hi zaw hi acihna tam zawzel hi.
A neulai-a Luther aki puakna saangah ki nak uk mahmah in nop lo-a, khat veivei bang thatang gimnate zong om zel hi. A nu leh apa zawng lua uh ahih manin a inn pan khua danga a sang kahna lam dung ah a an nek ding thalawh tawm a, inn sim ah la sa kawikawi a,  sum a ngah loh ni ciangin gilkial lua-in sang kah zo lo hi. Pipu thuciin khuamail biakna lungsim in zong amah tuamcip hi. Zan in lunggim sa-in lum in a mailam nuntakna khuamail te ngaihsun a, Pasian pen khauh lua, a thu zuih hak lua sa in khahkhong keei lo-a thukhen Pa, gilo taka a ukcip Pa, bang pian-in en a, hehpihna tawh a kidim vantunga I Pa ahihna mukha thei lo hi.
Kum 18 a phawk ciangin Erfurt university ah lut a, aneu zawk laite sangin amailam lametna hong om zaw deuh hi. A nute a pate sum zat kidop siamna leh nakpi nasepna in ama kisapna huuzo sak teei hi. A lawmte tawh maa van’ nading khawng gen-in a beisa-a a sangkahna lungkiat huai lua khuamialte abei zawdeuh hi. Sia hoih penpen te’ thute (122) sim kawikawi a amau lungsim thupi bangci leng ngah khia thei in amau pilna teng ngah zo ding cih a hanciam hi. A sangkah masak lai-a a siate in gilo taka a uknate, kisek nate, in hoihna pia a a lungsim zong taang zai-in deih huai hong suak hi. Ciamteh hatnate, lungsim gelkholh siamnate, nakpi-a ngaihsut a kul thuphawk khiatnate, cimtak lo-a hih ngiatnget a kulnate ah a lawm a gualte sangin amadawk zaw hong suak hi. Pilna zonga, kisekna in theihtel na guan a, a lungsim in tawlnga lo in na seem sak ahih manin thu matkhiatna ah hong navaak mahmah a, a khantawn nasepna adingin a ki gingkhol hong suak hi.
 
Luther lungsim ah Topa kihtakna teengden ahih manin a ngimna kipsak kician sak tuam a, Pasian mai ah kiniamkhiat sak den thei hi. A tawntung-in Pasian huh nading muang den a, zingsang sial-in thungetna tawh ki ap den hi. A lungsim in Pasian makaih ding huhna ngen den hi. “ Thungetna in thusinna a lang taang bang hong huh hi,” ci hi. ( D’ Aubigne, ” History of the Reformation of the Sixteenth Century,” b.2, ch.2)
Ni khat, University a laibu koihna apheklek leh Latin Lai Siangtho bu a mu kha hi. Tua bang laibu ni dangin mukha ngei nai lo hi. Tua bang laibu a om lam zong thei kha ngei nailo hi.  Lungdam na thu sung pawl khat leh laikhak te pawl khat za kha ngei zel teei bek a, tuate zong mipi kikhop biakna a ki simte bek ahi hi. Tua amuh laibu pen Lai Siangtho bup ahi dingin um hi. Tu-in Pasian Lai Siangtho bup hong mukhia ta a suak hi. A lungsim ah nuam in a lungtang kisai vatvat sa in nuntakna thubu hong simsim a, “ Pasian in hih laibu mimal neih dingin hong pia leh deih mah si’ng,” aci hi.    ( D’ Aubigne, Ibid.)  Pasian vantung mite in akiang pan vil uh a, Pasian kiang pana khuavakte amat khiat theih nadingin huh uh hi. Amah in Pasian anial khak ding a lau den sa hi a, tu in mawh nei mi ahih lam nidang sangin a kimu zaw lai hi.
Mawhna pan suakta a Pasian tawh kilem ding ut lua ahih manin Phungzi huang ah lut-in hong ki aap hi. Hih thu in amah a niam penpen nuntakna pan kipan sak a, inn (123) khat pan inn khat ah khut dawh ngen-in vaak kul sak hi. Kiphatsak nop penpen hun laitak ding a kum hong cingta a, hih a za neu lua nasep in maizum sak lua mahmah ahi ta zongin thuak kenkon a, tua te amawhna pan a kimaisak nading hi-in a tuat hi.
A nisail nasepte kawm kal ah hun neu cik aneih sunsun te laisimna in zangh a, a ihmut hunte eu liangin lai sim-a, a an neek hun sungte na ngawn pam maih a sa hi. Na dang khempeuh sangin Pasian laibu sim ding thupi a sa pen hi. Convent inn kawmpang ah Lai Siangtho bu kikhihcip khat mu a, tua lai mun bek kidenna pahpah hi. Amawhnate kiphawk mahmah a, mawh mai nadingin sep zawh thatang hanciam in lungmuanna a zong hi. A nuntak zia a ki gawt bawl thei penpen tawh gawt a, an ngolh nate khawng zawh sawm-a, ahih hangin tua banga ki gawtbawl nate in lungmuanna pia tuan lo hi. Pasian mai-a lungsim siangtho angah theih nadingin thuakna khempeuh siit loin a thuak hi. A nung sang cianga a pauna khat ah, “ Kei pen phungzi hoih-a kigente khat ka hi kei hi. Ka kam-a ka genkhiat kim zawh loh zah in kuhkal in ka zui hi. Tua phungzi gamtat hoih te zuihna hangin vantung ki ngah ding hi leh, kei in ka ngah taktak ding hi. . .  Tua baan sep lai ding kul hi leh zong sihna dong thuak-in ka hih ding hi,” ci hi. ( D’ Aubigne, Ibid, ch.3.) Tua a haksa kisek tawmnate hangin thagui kisaan natna ngah a, dam siangtho zo ngei nawn lo hi. Ahih hangin tua zah-a a hanciamna tawh lungkim tatak thei lo veve a, tawldam hetlo veve hi. A tawpna ah lungmang zaw hi.
Luther in tua te khempeuh a mawkna suak lel hi cih amuh ciangin Pasian in amah huh ding khat a pia hi. Mihoih Staupitz in Luther kiang ah Pasian Lai Siangtho thu hilha, amah leh amah ki en lo in Honpa Jesu en zaw leh Pasian thukham palsatna in a tawntung dan thuakna hi cih etna pen khawl sak hi. “ Na mawhna hangin nang leh nang ki gawtbawlna sangin Honpa ang sung kiden na zaw in. Amah muang in Ama nuntakna maan suang in (124) la siansuah na a seem dinga A sihna muang zawin. . . Pasian Tapa thu ngai in Pasian itna na saan’ theih nadingin Amah mihing in hong piang ahih na um in. Nang hong it masapa it thuk in,” a ci hi. ( D’Aubigne,Ibid.) Tua bangin hih migitna kamtaipa in hilh hi. Tua hong thugente Luther lungsim sungah lut mahmah hi. Sawt veipi kithasaan-a siatna sung pan-a asuah taak zawh loh, tu in thumaan hong saang thei zaw, hong lungmuang thei zaw hi.
Luther hong ki Ordain a, phungzi nuntak panin Professor hong suak ta , Wittenberg University ah hong seem hi. Tua pan-in amah in Lai Siangtho a kigelh cilna kam pau tawh hong sim hi. Lai Siangtho sung thu hilh ding hong kipan hi. Late bu, Gospel bute leh laikhak bute mipi thu ngaite in hong za uh a, hong theithei uh hi. Amah sanga upna zaw alawm Staupitz in pulpit ah kah to-in Pasian thu hilh dingin a sawl hi. Luther in mipite mai ah Khrist’ taang-in thu gen dingin thamcing lo mahmah a, gen haksa pian tham hi. Sawt veipi a kisittel khit ciangin a lawmte sawlna amang hi. Lai Siangtho thei mahmah khin a, Pasian thupha zong ama tungah hong tung hi. Ama thugen siamna in thuza mite mancip-a thumaan thu kitel tak leh vanglian tak tawh a genna aw mite in tel thei in a lungsimte uh khoih pha mahmah hi.
Luther pen Pope pawlpi pan a khangkhia hi a, thu dang bang mah ngaihsun zenzen lo hi. Pasian vaihawm sakna tawh Rome ahawh nading thu hong om hi. A khe-in zin a, lampi dung ah zong phungzi innte ah zintung hi. Italy gam phungzi innte khat a tun’ ciangin hauhna, liatna, a valkhong nopsaknate nasia lua mahmah mu a, lamdang a sa hi. Kumpipa tapa sum tawh kivak a ki koihna mun bangin,  phungzite in inn nasia mahmah sung ah teeng-in puantual manpha penpente tawh kizeem-in an lim penpen te a ne uh hi. Luther in amah leh amah kinial-a kigawt a a om tawh hong kikhai lua mahmah a, naa sa mahmah hi. A lungsim hong buai gawp zo phial hi.
A tawpna ah agamla sim pan in khuapi kiphuhna mual sagihte a gal et hi. A lungsim thuk sung pan in, “ A siangtho Rome khua aw, salam kong pia hi,” ci in lei ah bok suk hi. A khuapi sungah va lut a, biakinn tuamtuam te ah a va hawh hi. Siampite in tangthu (125) ngaih nono a gente uh va za-in a biakpiaknate uh a va siim hi. Mun citeng a a muh teng lamdang sa in kamkaa bek hi. Biakna naseem a kici te mawhna va mu kawikawi hi. Thukhen siampi te ciamnuih kih huaite, Mass abawl laitak nangawn uh akih huainate uh mu-a lamdang a sa lua hi. Phungzite ahi-a khuamite ahi zongin a kithuahnate uh ah zulhtatna leh khuavalna a mu hi. Aheeisuk a hettohna tengin mun siangtho pipite ah nitna thaanghuaina a mu kawikawi hi. Rome a gamtatzia mawhna leh kihhuaina min siat huai in kuamah in um zo lo ding hi. Aki up nadingin muh ding kisam hi. A cih theih khat uh, ” Hell a om takpi leh Rome pen tua hell tung akiphut hi pah ding hi: mawhna namcin ahong phuulna kawhawmpi hi,” ci uh hi. ( D’Abigne, Ibid., ch.6).
A  sawt nai lo-a pope thupiakna khat ah, ” Pilat keellei” akici cial ah khukdinsa-in kahto leh a mawhnate kimaisak dingin khaam hi. Tua keellei pen Honpa in Rome thukhenna zum anusiat cianga a kumsukna hi-a a lamdangpi-a kupua hi ci uh hi. Luther zong kipak takin tua keellei ah ni khat va kah a, vanging aw in a hopih bangin, ”Midik in upna tawh anungta ding hi,” Rome 1:17, cih a za hi. Thakhat-in dingto-a, mai zum kawm lau kawm-in a kum suk pah hi. Tua LaiSiangtho mun pen a lungsung ah mang ngei nawn lo hi. Tua huna kipanin mihing in hotna ngah nadingin sepna amuan sangin Khrist kicinna muang ding kul zaw hi cih a tel seemseem in hong mu hi. Ama mit kihong khia a, papacy kheemna ah mitsi kik ngei nawn lo ding hi. Rome a nusiat ciangin a lungsim zong paikhia khawm pah a, papal pawlpi tawh kizopna pen a kitah khiat dongin zai seemseem pah ta hi.

Luther in Rome pan a ciah khiat kik khit ciangin Wittenberg University panin Doctor of Divinity degree a ngah hi. Ni dang bang hi lo in ama ut bangin LaiSiangtho sim nate ah suakta takin hong sim thei ding ahi ta hi. Amah in kiciamna bawla Pasian (126) thu om bang upna phuahtawm mawkmawk te zui kei ning, ci hi. Amah pen siampi mawkmawk leh siapi mawkmawk hi nawn lo in LaiSiangtho thugen siapi hi ta hi. Amah pen Pasian Tuuno te, thumaan gilkial dangtaakte vaak ding hong hi ta hi. Amah in, Khristian te in LaiSiangtho sung thu lo ngal upna dangte saan’ ding hi lo hi ci-in kiptakin genkhia hi. Tua thu in papal pawlpi kiphuahna thu bulpi satkhia pah hi.  Puahphatna thubul hong kihel pah mai hi.

Luther in Pasian kammalte sanga mite thu phuahtawm te a ki pahtawi zawk leh a lauhuai zia ding mu hi. Amah in sang sunga gamtat hoih lo te thu guisutna pan-a  bawltawm upna tawh mite sauveipi aki uk ahih nate mu in langpan in kawk khia hi. Amah in tua bang ki hilhna te kimanna nei lo bek loin mite kisiat lawh zawkna hi ci in gen a, ama thu ngaite in tua philosophy siamte leh theology siamte thu a zuihna uh pan in kamsangte leh sawltakte phuh a tawntung thumaan ah hong kihei in hong zuan ding sawm uh hi.

Ama thugente a za mite tungah tua thu manpha mahmah hi. Ni dangin tua bang thu kihilhna za ngei nailo uh hi. Honpa hong itna thu, Ama sisan in hong hotkhiatna hangin maisak na leh lungmuanna ki ngah thei thu azak uh ciangin lungdam mahmah uh a, a ki sia thei lo lametna hong nei uh hi. Wittenberg ah khuavak hong taangkhia a, leimong dongin kitheh khia ding hong hi ta hi. Tua pen hunbei dongin taang semsem lai ding hi.

Ahih hangin khuavak leh khuamial kilem ngei lo hi. Thumaan leh thukhial kigawm thei lo a, kido ngitnget hi. A khat lam ah kop le hang, a khat lam pen paih kul hi. Hong Honpa mahmah in zong a gen na ah: “ Keimah in kilemna omsak dinga hong pai hi loin namsau a lek dinga hong pai ka hi hi,” ci hi. Matt 10:34. Puahphatna kong akihong khit zek-in Luther in, “Pasain in kei hong kaai loin hong tawsawn a, hong pai khiatpih hi. Kei mah in ka ut banga om ka hi kei hi. Tawldam taka om ka ut hi. Ahih hangin buaina leh lehpanna laizang ah hong kihenlut hi,” ci hi. (D’ Aubigne, Ibid.ch 2). Tu-in amah pen kidemna ah kisam ding ahi ta hi.

(127) Rome pawlpi in Pasian thupha pen summeet bawlna in zangh uh hi. Sum khekte sabuaite in amau pulpit pang ah ki nga a, aleite leh a zuak te aw ging hong kiza hi. Matt 21:12. St. Peter biakinn pi lam nadingin sum kaihkhopna ah pope aana tawh mipi mawhna amai theih nading letmat a kizuak hi. Thusia bawl theih nading leina sum tawh Pasian kibiak nading inn kilam ding hi. A innkiu khuambul suang pen mawh leina sum tawh kiphut ding hi ta zen hi! Rome te kiphatsakna khengval lua in ama liatna leh a vangliatna susia ding suak zaw hi. Bang hang hiam cih leh, tua thu in pope vaihawmna a picing zo ding thawh khiatna hong piang sak hi. Pope tokhom hong lok-a a lutunga lukhu cial thum hong nawk khia hi.

Germany gama mawhna maisakna ticket zuak dingin zum thu tawh hong kisawl khia uh hi. A hong paipa amin Tetzel hi a, Pasian thukham langdo in mihon asusia thei penpen pa mah a seh pah helsam uh hi. Ahih hangin ama tatsiatna daante pan suakta sak-in pope thutak leh thugil neih lohnate leh sum zonna nasep seem dingin a sawl uh hi. Maizum lo takin zuauthu tanghhial khawng gengen a, athei lo mite akheemzawh nadingin tangthu phuahtawm khawng gen a, thu sittel se lo mite leh pipu thuciin peuh tawh alungkim lel mite um sak kawikawi hi. Amau in Pasian thu na thei pha zek uh hi leh kikheem zo lo ding hi. Amau te pope in a ukcip zawh theih nadingin leh makaite hauh theih nadingin mipite kiang panin LaiSiangtho a selcip uh hi.

Tetzel khua khat ah a lut ding ciangin kamtai khat sawl khol zel a, “Pasian leh siangtho pa leh hehpihna na kong kiang ah om hi,” ci-in tangko khol sak zel hi. (D’Aubigne, Ibid. b.3,ch.1). Tua ciangin mite in Pasian gensia a akineih tawm mipa a Pasian taktak vantung pana hong kumsuk-a amau kianga hong hawh bang petpet-in na zindo uh hi. A zumhuai lel sumbawlnate biakinnte ah seem uh a, Tetzel pen pulpit ah kahto in mawhmaina a om theih pen Pasian hong piak letsong manpha penpen hi ci-in a gen hi. Ama (128) piakkhiat mawh maisakna letmat alei mite, mawhna nam khempeuh- amawh nai lohpi a mawh nop lai te na ngawn kimai sing sak kik zel ding hi. Kisikkik zong kul lo hi.” ci lai hi. Ibid. Tua tham loin, hih mawh maina letmat in ahing laite bek zong hi loin, a sisate zong honkhia thei a, tua letmat leina sum in a kuangtaw deenga a ginkek leh tua misi khaa in Purgatory pan in vantung lam zuan-in ding khia pah ta hi,” ci tazen hi. ( Hagenbach, “Histroy of Reformation” Vol.1.p.96).
 
Simon Magus in sawltakte’ na lamdang bawltheihna sum tawh lei dingin sum a piak khiat ciangin Peter in: “Pasian leltsongte sum tawh lei sawm nahih ciangin na sum tawh nang kisia khawm in,” na ci hi. Sawltak 8:20. Tua hi napi Tetzel thu pen mi tultampi in saang veve uh hi. Ngun leh khamte sum kholna khuk sung ah hong luang hi. Hotkhiatna pen kisik kik-a upna tawh hanciam taka mawhna dal zawh nading sangin dangka tawh lei ziau-a ngah ding pen baih zaw ahih manin ki ut zaw hi.
Mawh maisakna lei ding pen mihoihte leh laisiamte in a Rome pawlpi sung mahmah panin nial-in, thu saikaak theihna leh LaiSiangtho thu tawh kilehbulh hi ci-a a um thei lo mi tampi mah om veve hi. Thukhen phungzi te lah tua mawhna kawkna laisuante a nial a kawk ngam om loin ki khahkhong lel a, mite lungsim buai-in cih nading meel thei lo uh hi. Mi tampi mah in kantel in, Pasian in pawlpi sung puahsiang nading na khat peuh hong seem lo ding hiam? ci uh hi.

Luther pen papal thu kiplet pawl ahih laipi mahin tua mawh maina letmat zuakte Pasian aneu bawlnate uh a lau pih mahmah hi.  Ama pawlpi sunga pawlpi mi tampi mah in maisakna letmat lei uha, tua khit ciangin asia pa uh kiang ah hong pai-in amawhna tuamtuam te uh hong pulaak uh a, kimaisak khin hi ci-in lamen uh hi. Tua pen kisik kik a kipuah pha ding ngim hi lo in tua mawhhonna sik sak uh ahi zaw uh hi. Luther in tuate niala, amaute kisik kik-a a kipuahphat kei uh leh amawhna uh tawh kisia ding uh hi ci-in hilh hi. Mite (129) hong pai kik-in Tetzel kiang ah tua letmat te pen a kipulaakna pa un nolh hi, ci-in gen uh hi. Kim khatte in a sumte uh mai ngal takin a va ngen kik uh hi. Letmat zuak siampipa hong heh luain, a huaisia mahmah in mipi lak ah meikuang saka, “Pope kiang pana thu ki ngahna ah, hi banga amau thu tawh mawh maina ana langdo thunialte (heretics) mei tawh hal theih nading thu ka ngah hi,” ci khia zalzal keei zen hi. (D’ Abigne,Ibid. B.3, ch.4).
Luther pen tu in thumaan genpipa ahihna dinmun ah ahong tung ahi ta hi. Pulpit panin kidop nading agenna aw ging kiza ta hi. Amah in mite mai ah, “Eite sepna tawh hotna leh mawhna daan neemsak tuam ding cih te aki ngah thei hi lo hi ci-in mawhna huat huaina hilh ding hong kipan ta hi. Pasian lam ah kisik kik-a Khrist upna lo ngal mawhneite hong hon thei om lo hi, a ci hi. Khrist hehpihna pen sum tawh aki lei thei hi loa, piakkhong hi zaw hi ci hi. Mawh honna letmat leilo in upna mit tawh Honpa en zaw dingin mite a hansuah hi. Amah in ama hai hanciamna omsate, kiniamkhait-a amah leh amah ki gawtbawl nate amawkna ahih lam gen khia a, hotkhaitna ngah nading in ei leh ei ki en loin Khrist bek en in um leng lungmuanna leh lungdamna kingah hi zaw cih thu mite tung ah hilh hi.

Telzel in kineih tawm nasepnate zomzom lai ahih main tua thu langdona Luther in zong a uang zaw in bawl hi. Hun hoih khat hong om hi. Tua hunin, Wittenberg-a Castel biakinn ah tangvante (relics) tampi oma, zum khak ni (holiday) ciangin tuate kilak khia zel in mite va pai hen la va kipulaak le uh a mawhna khempeuh ki maisak hi ci in a um uh hi. Tua bang ni ciangin mi tampi tua mun ah a pai uh hi. Tua hun ciangin Misiangtho kici “Saints” te khempeuh aa dingin pawi bawl sakna om hi. Tua ni a tun ma a zan in Luther in zong biakinn a pai mi hon khat va zui in laidal khat kawm tung a va suanga, mawh hon-na  thu upna a nialna (130) thumal 95 a gelh hi. A zing ciangin University ah tua thu kikum kik uh a, anial a om leh tellah ding a utna zong a gen hi.


Ama ngimna te mi khempeuh in hoih sa uh hi. Tua lai kigelh pen sim uh a, sim pha pah-in telkheh uh hi. Tua huhau in University sung teng leh khua sung bup zong patau in, a linglawng hi. Hih tellahna laite hangin pope in mawhna te maisak thei hi cih thu leh mawhsak thei-a, daan zong thuak sak thei lai hi, cih thu te Pope ahi a, mi khat peuh ahi zongin tuate’ tung ah tua bang hih theihna om hi kua mah in ci nuam ngei nawn lo hi. A vaihawm na teng uh ciamnuihna, teengtaa ki neihna bang lel suak khin hiau ta hi. Sum lut theih nadinga bawltawm pipi thuciin lel peuh ahih na thu hong dawka, Satan in tua kineih tawmna thu amuang khate suksiatna dinga a vaihawm ahihna kimu hi. Tham loin Khrist’ Gospel pen bek pawlpi adingin amanpha ahihna zong hong kidawka, Pasian thupha kimu khia thei in, tua pen kisik-kikna leh upna tawh azong mite tuang ah letsong a kipia ahihna thu zong ki tel dawk sak hi.

Tua Luther lai in kikup honna neih ding a tawn hangin kuamah in va kikup pih ngam lo uh hi. Dotna apiaknate khawng kigen zelzul a, ni tawm kha sungin Germany gambup kizeel in nipikal tawmno sungin Khristian gam khempeuh a zel khin hi. A ki-ap tatak Rome pawlpi mi tampitak in Pawlpi sunga mawhna leh siatna teng bangci dal ding cih thei lo in, thuum uh hi. Tua bang mite in lungdam tak-in tua thu simsim uh a, Pasian hong gen kammal hi ci-in ngaihsun uh hi. Romete lampialna ngeina khanglua te dal nadinga Pasian in a khut hong nga ta hi ci in ngaihsun uh hi. Kumpi vaihawmte, thukhen mangpi te in simtham takin lungdam mahmah uh a, thumaan teng a nial akiphasak aana pen kidal thei ding ci in lungdam uh hi.
Ahih hangin mawhna a it, tanglai thuciin tawh a lungkim thei mite pen amau khalauna pan lungnop apia phuahtawm thupilna (sophistries) teng a paih khiat sak ciangin a patau uh hi. Thuhilhsia thu khel zanghte in thusia abawl theih zelna teng uh hum suak ahi manin amau kineihtawmna teng uh azop theih nading hanciam in tua thu mudah in a heh mahmah uh hi. Puahphapa in langpang nasia mahmah te tawh hong kitalsik ding hi ta hi. Kim khat tein lop-tat lua, lungngol lua ci in kim khat leuleu in upmawh gen lua, Pasian sawl hi kei, kiphasak lua, kimaingal sak lua cih bangin amawh sak uh ciangin Luther in, ” Mi khat peuh in thu thak khat a gen khiat ciangin aki pilsak, ki nial na (131) ding thu khel zong hi aki cih ngeina a thei lo kua om a hiam? Bang hangin Khrist le aki that dangte zong kithat hiam? En leng, tanglai thu omsa thusim lo-in a tua hun-a mite pilnate a simmawh sak manin tua bangin a gamta sa kha uh ahih man hi,” a ci hi.

A genbehna khat ah, “Mihing ngimna hi lo in Pasian sawlna hi zaw ahih manin, ka sep peuh mah a tangtung ding thu ahi hi. Pasian sawl nasepna kua in dal zo ding-a, Paian sawl loh na kua in nawk zo ding ahi hiam? Hih thu in kei deihna hang hi lo-a, amau deihna hang leh kote’ deihna hang zong hi lo hi. Van-a om a Siangtho Pa aw, nangma deihna bang hi zaw ta hen,” ci hi. ( D’ Aubigne, Ibid., b.3, ch.6)

Luther nasep pen Pasian Kha Siangtho sawl ahih hangin haksatna tuak lo ding cih hi tuan lo hi. Agalte’ gensiatnate, ama deihna a ki khellaak saknate, a man lo pi leh etsatna tawh Luther’ nuntak zia leh a lungsimpuak dan agensiat nate un tuihualpi bangin hong vat ciangin, nasia tak in amah a buaisak hi. Ahih hangin pawlpi leh sang pan makai zaw diakte in puah phatna nasep huh ding uh hi cih Luther in lungmuan na a nei hi. Mi zalian pipi te hansuahna a ngah ciangin lungdam mahmah in lungkhauhna leh lametna nei hi. Pawlpi adingin khuavak taang zaw hong tung ding cih zong amukhol hi. Ahih hangin hansuahna teng kawkna leh mawhsakna hong suak kik hi. Pawlpi ulian, kumpi lam uliante in a thu gelh khiatte maan hi ci in amuh teei uh hangin tua in thu tampi lumlet in kheel ding hi cih zong a mu uh hi. Mite in hih khuavaak mu in kipuahpha le uh Rome te’ aana neihna kiam dinga tu-a papal makaite nopsakna, ahauhna uh ahi sumlut na teng kang hiau dinga, papal uliante noptat zawhna hong sukha hamtang ding hi. Tham loin mite in Hotna ngah nadingin Khrist bek en le uh pope tokhom pen puuk-in a aana kisia ding hi. Tua ahih man mah-in Khrist leh thumaan mite-in ateltheih nadingin Pasian piak khuavak lak dinga aki sawlte na nial den uh ahi hi.

(132) Mihing khat bek in leitunga vanglian penpen teng lang pan cih amah leh amah akiphawk khak ciangin Luther patau in a liing hi. Khat veivei pawlpi aana langpan’ dingin Pasian in amah sawl takpi mah hiam? ci in a ngaihsun phapha hi. “ Leitung kumpite leh leitung bup in liing lianga akihtaak uh pope vangliatna nial dingin kei kua kahi hiam? . . .A tuung lai kum nih sung bang, bangzah in ka lunggim hiam kuamah in hong theihpih lo uhhi. Ka lungmang mahmah hi,” ci-in a gelh hi. (D’Aubigne, Ibid.,b.3,ch.6). Ahih hangin alungkia cip lel dingin Luther kinusia lo hi. Mihing in apanpih theih nawn loh ciangin, Pasian bek mah mitsuan in, a vanglian Pasian khut in amah huu-khia thei takpi hi cih Luther in mu toto hi.

Puahphatna nasepna vai alawmte khat a laikhak na ah, “hanciam thu, leh pilna neih man tawh LaiSiangtho pen a ki thei zo hi lo hi. Amasa in thungetna tawh na kipan masa ding hi. Ama thumaan teltheih nadingin A migitna na ngen phot ding hi. Tua Lai Siangtho akhiatna pen Aneipa sangin athei zaw kuamah om lo ahih manin Pasian in tua te hong hilh ding hi,” a ci hi. Nang hanciamna lel leh nang pilna panin bang mah lamet ding om lo ahih manin, Pasian bek muang in la Ama Kha Siangtho ki makaih sak in. Hih te pen ka tuah khak ngeisa thu kong gen ahih manin um in,” a ci hi. (D’ Aubigne, Ibid. b.3,ch. 7). Tu hun ading thumaan apuak sawn dingin Pasian hong sap ka hi aci mite in zong theih ding akisam mahmah thu tampi hih sungah a om hi. Thumaan in thu ginalo peuh tawh alungkim thei Satan leh ama mite lok-in muhdahna toksuah ding hi. Gilo vangliatna tawh kidona a om ciangin mihing hatna leh theihna lel in cin lo ahih manin tua sangin akisam zaw lai na na om zel hi.
Galte in thuciinte leh ngeinate peuh, pope aana leh a gente peuh, siksan in aneih lam amuh uh ciangin Luther in LaiSiangtho bek tawh a na nang zel hi. LaiSiangtho bek zangh ahih manin adawn nading uh thei lo uh a, Jewste in Khrist a sisansuah sawm uh bangin thuciin ngeina lel a um mite in Luther zong sisansuah a sawm uh hi. Rome adinga hanciam mite in amah upna pial (heretic) hi ci in awng zel uh hi. “Amah nai khat sung bek nangawn hingkhawi lai le’ng pawlpi susia kisuak lo ding ahi hiam? Tua ahih manin ama adingin kikalhna gilbeem khat bawl ve un,” (133) a ci uh hi. (D’ Aubigne, Ibid.b.3,ch.9). Ahih hangin amau ut bangin Luther a manzo kei uh hi. Pasian in sep dinga a piak masuan ahih manin, vantung mite in amah a vil uh hi. Luther kiang pana khuavak hong ngah mi tampite pen Satan lungngolna in ngimsanh in a nei pah hi. Ahih hangin thumaan adingin kilang bawl hangin laulo, dual lo in sihna dong thuak ngam zel uh hi.

Luther thuhilhna in Germany gam sung tengah thungaihsun thei mi khempeuh a lawpsak hi. A thu hilhnate leh alaigelhte in mi a tul lomlom-in khanghlo sak-a, khua a vak sak hi. Sawtveipi ngeina lui zui-a asi upna tawh aom pawlpi lak panin upna nungta ngah sak hi. Mipi in nisial-in Rome te thuciin lellelte muang lah to semsem uh hi. Kima nialna ahi theih khialhna in a daldal teng ong beei ta hi. Luther in thu khempeuh sittelna-a azat Pasian kammalte in langnih-a hiam namsau tawh kibangin, anawk khakte lungsim peuhpeuh nasia takin bun ahih manin, mun khempeuh ah khaa lam khanlawhna leh mainawtna om kawikawi hi. Khang tampi sung a kip hawk kha lo thumaante mite in gilkial dangtaak bangin na lunggulh uh hi. Mite in leitung palai kineih siampite’ biak bawlna ngeina lui zuih nate panin aki khaipa Khrist bek mah en in hong mitsuan zaw ta mawk uh hi.

Hih mipi khanlawh na in papal makai te hong lauthawng sak zaw semsem ahih manin, thunialpa ci-a sittelna thuak dingin Rome pan-a sapna Luther kiang hong tung hi. Tua thupiakna hangin Luther lawmte lau mahmah uh hi. Bang hang hiam cih leh tua a kih-huai gamtat na hangin tua khaupi in Jesuh mi siangtho te sisan kham in guui khin ahih lam a thei uh hi. Tua ahih manin amaute in Rome-a a pai ding kho uh a, Germany gam sung pan mah-a kisittel lel dingin a ngen uh hi.

Tua ngetna pen a tawpna ah ngah uh a, pope-ii teel thukhenmang khat tua thusit dingin kisawl hi. Pope in Luther pen Heretic ci-a amawhsak khit sa ahih mah bangin, “ zekai lo in sem pah in,” ci-in tua thukhen mangpa a vaikhak hi. A na kip tentan vail a a thu zawh kei leh Germany gam bup in Luther a saan loh nadingin hawlkhia-in, (134) samsai in la amah tawh akop khempeuh nangawnpawlpi min khumna pan phiat in,” a ci hi. (D’Aubigne, Ibid.,b.4,ch.2). Tham loin Pope in ama sawlpa kiangah upna thunialna peuhmah aki zungbawh siang theih nadingin pawlpi sung leh kumpi sung uliante, kumpipa lo buang, Luther leh anungzui te a man ngamlo khempeuh pawlpi pua ah koih in la, Rome ah phu-laak dingin koih in,” ci in a hilh lai hi.
Tua bangin Khristian hihna thubulphuh atawnlo, zong thutang ahi himhim lo pope sungthu teng hong dawk khia ta hi. Luther pen Rome pan gamlapi ah om ahih ciangin adinmun telsiang nadingin kiphel na hun pia lo leh athu kantel nailopi in, thunialpa (heretic) hi ci in thu a lang khen mawk uh hi; tua ni mah in hanthawn, mawhsiat in, thu khen-in leh amawh sak uh hi. Leitung leh pawlpi ukna lenkhawm a, khial theilo aana neipa, tungnung pen leh a singtho pen a kici pa gamtat tua bang peuh hi mai tazen hi!

Tua laitakin Luther ahehpih ding, a thukuppih ding lawm hoih khat kisam ahih manin, Pasian in Wittenberg ah Melanchthon a puak hi. A kum moi lai, amah leh amah akimuang nai khollo, a neem dikdek khentelna maan-a nei, thu mu in thu gen a siam, nuntak siangtho nuntak maan tawh a kithuah Melanchthon pen leitung bup pahtawi hong cing hi. A thusiamna leh aki niamkhiatnate in a navaakna leh atalen dangte sangin niam zaw lo hi. Amah pen asawt loin Gospel nasem hanciam pen khat hong suak a, Luther ahuh lawm muanhaui hoih pen a suak hi. Luther’ haansanna leh thatang nawtna ah thuneem leh kikhop siamna tawh leen in Melanchthon in huh a siam hi. Amaute nih kikop a a sep man un Puahphatna nasep thahat tuam mahmah a, Luther adingin hansuahna lianpi ngah a suak hi.

A thu kisit nading khua pen Augsburg ding ci uh ahih manin Puahphapa in tua khua lam manawh in akhe tawh hong zin khia hi. Amah a aangvaan mi khempeuh in alau pih ciat mahmah uh hi. Apaina lam dung nangawn ah kiman-in a na ki that mai ding tawn-na kam zong kiza ahih manin, a lawm hoih khempeuh in pai awl mai leh ci in khokho uh hi. Wittenberg zong lawi phot hen la hoih taka akeem ding khat kiang va beel phot mail eh deihsak uh hi. Ahih hangin Luther in Pasian sehsak dinmun pelh nuam lo hi. (135) Khuasia kipei in anawk Jeremiah bang ka hi hi. Kitot kiseelna thuak mi ka hi hi; hong kigim bawl pha saan ta leh ka lungdamna khang semsem zaw hi.... Amaute in ka vang neihna teng susia khin in hong minsia sak uh hi; ahih hangin a om lai khat om a, tua pen akisia thei ka pumpi ahi hi. Tua zong a ut uh leh la vet uh hen! Amau in ka nuntakna a tom zaw sak uh hi lel bek ding a, ka khaa nuntakna bel sukha zo lo ding uh hi. Khrist thu leitunga a tangko nuam mi pepeuh pen sihna athuak kha den mah hi a, hun khempeuh a lau huai zel mah hi’ a ci hi. (D’ Aubigne, Ibid.b.4,ch.4).
 

Augsburgah Luther hong tung hi ci-in pope sawltakpa in a zak ciangin a lungkim mahmah hi. Leitung bup a linglawng sak thuthak pholhkhia pa tu-in Rome khut sung hong tung suak a, sawltakpa in lah suahtaak sak loh dingin a sehsa ahi hi. Puahphapa in amah vil ding nei lo hi. Alawmte in pope sawltakpa mai-a amah kia avil om lopi-in kilaak lo dingin genpih uh a, amau mah in Kumpipa kiang ah ngetsak in ngah sak uh hi. Sawltakpa in tua mun panin aana hial-in Luther tawkik sak ding bawl-in ahih theih kei leh Rome ah puak in Huss leh Jeromete mah banga bawl dingin seh hi. Tua ahih manin mi sawl sawn-a Luther pen khemsak in avil midang nei se lo in amah kia hong pai-in hong kilaak hen la ama migitna muang lel hen, a ci sak hi. Hih thu ah Puahphapa in hih ding ngimsa ahih manin, Kumpipa kiang pan phalna lai a ngah mateng pope sawltakpa mai ah va kilaak het lo ding cih ahi hi.
Ngeina om bangin Rome te in Luther azawh theih nadingin thutang bang keei-in kidawk sak vial phot ding uh hi. Sawltakpa in amah a thusitna ah lawm hoih pha mahmah bangin kigen in, Luther pen pawlpi aana sungah seel lo dongtel lo-a a lut ding a ngen hi. A kisik pihpa’ nuntakzia a sehna ah a seh khial hi. Luther in pawlpi a hawmthawhna, thumaan a deihnate, ahilhsa thute a kidottel cianga dawn kik na ding a neihte leh university pawl khat in a khentatna a om banga ama doctrine te ahilh ding a (136) ngimna teng a gen hi. Ahih hangin a khialhna nei lopi in tawkkik dinga cardinalpa’ nget thapaih teng a nial veve hi.
“Tawkik in, tawkik in,” cih bebek peuh hi lel zen ahih manin, Puahphapa in a dinmun pen Lai Siangtho pan bek in dawngkik in, thumaan pen nolh thei lo ahihna kiptak-in a gen hi. Luther nialnate a thuk kik theih loh ciangin Sawltakpa in ko gawp, nuihsan gawp, phat kheembawl gawp pong lel in pipu thuciin leh pawlpi papite’ paunak khawngte tawh a melhcip gawp lel mawk hi. Puahphapa pau ding hun pia nuam lo mawk cih bangin a om hi. A vaihawm nate in kimmanna nei zolo ding cih a muh ciangin, a tawpna ah, Luther in haksa sa pipi in ama dawn nading thute lai tawh gelh-in a piak khiat lel nading thu a ngah sak teei lai bek hi.
“ Tua bang teng hong hih ciangin netniam mi in a zahnih meetna a ngaha; a khatna ah  a kigelh pen midangte sittel thei ding hi; a nihna ah aki phasak kamtungnun tuhpa in ama kam tawh a phial gawp theih loh zahin a khalauna ahih kei leh a lungsim va kisu kha thei zaw ding hi,” ci-in alawmte khat a lai khakna ah a gen hi. (Martyn, “The Life and Times of Luther”, pp.271,272)
A ki thusit kikna ah Luther in a Lai Siangtho sung thu vive siksanin kitel mahmah, khentelna ahi mai, a ngimna kidawk thamcing in a lak hi. Tua alaigelhte gin ngaih taka a sim khit ciangin Cardinalpa pia a, amah in mukpik kawmin a kiang ah pai-a, Hite lel pen haihuai kammal teng ki kaikhawm, hong kidong lopi teng dawn nadinga na kaihkhop hi, a ci hi. A ki liansak cardinalpa pen bulkip neilo pipu thuciin tawm leh pawlpi hilh tawmthute tungah ding ahih lam Luther in hong pholhkhia siang ta hi. Sawltakpa in Luther thugente a dawn kik theih loh ciangin, heh mahmah a, amah leh amah ki khual zo nawn lo in, “Taw kik, tua hih kei leh Rome ah hong puak ding hi’ng. Tua lai-ah na thu kikhen ding hi. Na pawl teng tawh hong kinawhkhia dinga, nang maipha hong pia peuhmah in pawlpi pua suak ding hi’ ci in a awng gawp hi. A tawpna ah kiliatsakna leh hehna awsuahpi (137) tawh, “Na tawkik kei leh, ong kileh nawn ke’n” a ci hi. ( D’  Aubigne, Ibid.b.4,ch.8,London ed.)
A thu dok kik lo lua ding ahih lam lahna dingin cardinalpa sawl lohpi mah-in Puahphapa zong a lawmte tawh aki heem khia lel uh hi. Amah in a nawkgawpna tawh Luther hong ki aapzo hel dingin seh pian-in kiphat zaw lai hi. Tu in apanpih teng bek tawh om uh a, angimna bang uh tun zo het lo mawk ci in amau leh amau ki en lel-in, a lungmang uh hi.
Ki-khawm mipite adingin hih mi nihte lungsim puak uh leh a dinmun tuak uh enkak-in amau leh amau ki khentel sakna hun hong suak ahih man in Luther hanciamna hih hun ah a mawkna suak ahi kei hi. Amau te nih bel kilamdang mahmah sam uh hi! Puahphapa pen gennop-a, kiniamkhiat in kip a, Pasian tha tawh ding in, thumaan a keem hi. Pope sawltakpa bel amah leh amah kithupi sak, kiliansak in kiphasak a, kuppih theih in zong a om kei hi. Thamlo in, Lai Siangtho sung mun khat beek lah len loin “Taw kik in, tua ahih kei leh Rome ah kong puak dinga dan thuakpa na hi ding hi” ci-in husia tak-in kiko ee-aa zel ci lel mawk hi.
A vil ding aneih hangin Luther man in thong a khum dingin Romete in a geel-sim uh hi. Sawtveipi tua lai ah a om hangin phattuamna om lo ahih manin man-langa Wittenberg ah ciah kik-in a ngimna teng sel sim khinkhian phot dingin apawlte in Luther a hansuah uh hi. Tua mah zui-in Augsburg panin khuavak ma-in ding khia a, sakol tungah tuangin Mangpipa piak lamhilhte tawh a ton hi. Mial lak zawt-a gam daai tak-a khuapi kongzing a zuih laitak un bang tuak ding theilo uh ahih manin a lungkham uh hi. Galte A gitloh agamtat agalte in amah suksiat ding bekbek a vaihawm sim uh hi. Amah kisiahna thaangzaakte a pelh zo ding hiam? cih lungkhamna teng thungetna hunpha hong suak hi. Khuapi kulh kong pi neu khat dong atung hi. A pualam hoihtak a tun’ khit uh ciangin taai suak pah uh a, sawltakpa in Luther taaikhait (138) a theih ma-in a bawl sia nuamte phak zawh nawn loh nading mun a tung ta uh hi. Satan leh a sawltakte in lel uh hi. Thangsiahpa thaangzaak pan a suakta vasa bangin suksiat asawmpa uh amau khut panin suakta hiau ta hi.
Luther suahtak thu Sawltakpa in azak ciangin patau in a heh mahmah hi. Hih pawlpi buaisakpa a sittelna pan in apilna leh a kipna kilang dinga zahtakna lianpi ngah dingin amah aki lamet hangin ama ki lametna teng bing ta hi. Frederick (Saxony gamte MEE neipa) kiang ah a hehluat nate genna lai khat khak-in, Luther pen mawhsak ngi-ngei in, Frederick in tua puahphapa Rome ah a puak kei leh Saxony pan hawl khia dingin a sawl hi.
Sawltakpa leh Pope mahmah in zong ama khialhnate Lai Siangtho pan lakkhia in, Pasian thu tawh aki lehbulh na lak thei le uh, a upna a kheel ding ahih lam a khaapna leh, Pasian in hih thu siangtho hanga thuak dingin thamcing sa ahih man-in a lungdamna thu zong Luther in aman kihuut nadingin gen lai hi.
Mee neipa Frederick in puahphatna thu upna pen tam thei nai lo hi. Ahih hangin Luther kmamalte thutang muibun in siangtho lua a, tua pen thukim pih mahmah tawh Puahphapa khial hi cih a kitel mateng Frederick in amah keem ding hong hi zaw behlap hi. Sawltakpa laikhak a thuk kikna ah Augsburg a Doctor Martin na mai ah hong kilaak nungsang na lungkim peuh lel in. Amah khial hi ci-a na lah tel theih a, amah leh amah khial a kisak mateng a tawkik ding pen, nang mahmah in zong deih zaw kei ni teh ci-in ka lungsim uh ah ka lamen uh hi. Ko lak ah laisiam mi peuhmah in Luther upna pen thusia asa om lo in, Khristian’ na langpan’ a thu nialna hi aci zong om lo hi. Tua ahih manin kumpi upa vaihawmpipa in Luther pen Rome ah puak nuam loin ama gam pan zong hawl khia nuam lo hi,” aci hi. (D’ Aubigne, Ibid.b.4,ch.10).Mee neipa in mihonte lungsim pen kitamkham zelzul hi cih mu hi. Puahphat ding pen kisam hi. Thusia bawlte dal nadinga sum tampipi bei-a dan piak kul loin Pasian deihnate kihilh-in kizui leh mite hong thudik lel ding ahi zaw hi. Amah in Luther pentua nasem hi ci in um a, pawlpi sung ah tua bang lungsim kinei hi cih mu in ana lungdam sim khinkhian ahi zaw hi.
(139) Amah in Luther pen University-a Professor khat ahihna tawh zong a nasep picing tuam mahmah hi, ci in amu hi. Castle Biakinn mai-a mawhsakna lai thu 95 a suan khit kum khat ciangin Misiangtho bup pawi ah a hawh mi hong kiam pahlam amu hi. Rome te sumpi leh mihing tampi lomthaw a, ahih hangin milim khawngte bia ding bel hi loin, sangkah ding midang hong om zel uh hi. Luther laigelhte in mun citeng ah Lai Siangtho sim ding lawpna kuang khia sak a, Germany gam sung teng bek thamlo in, leitung mun khempeuh panin sangnaupang ding University ah mite hong kisuang zuahzuah sak hi. Wittenberg-a hong pai ciil khangnote in, “a khut uh lam lo-in Pasian phat uh a, tanglai in Zion pan khuavak taang khat a gamla pen mun dong akizelh mah bangin tu-in hih khuapi panin thumaan khuavak taang khia ta hen,” ci in Pasian a phat uh hi. (D’ Aubigne, Ibid.)
Lutehr nangawn in zong Romete lampialna thute a lang ciang bangbek a mukhia pan phing ahi zaw lai hi. Ahih hangin thusiangtho leh pope thupiak leh ngeina te a khaikaak ciangin lamdang sa lua ahih manin, “Popete thupiakte ka sim ciangin a pope mahmah Anti-Khrist hi zaw hiam a sawltakte hi zaw hiam ci in ka thei kei hi. Bangbang hi ta leh Khrist omzia tawh ki leh bulh lua uh ahih manin Khrist a khai lum den uh suak hi cih kamu hi,” ci in a gelh hi. (D’Aubigne, Ibid.b.5, ch.1) Tua hun lian laitakin bel Luther pen Rome pawlpi mikhat hi lai a, tua pawlpi panin paikhiat ding zong a ngaihsun ngei nai kei hi.
Puahphapa laigelhte leh a upnate Khristian gam teng minam tuamtuamte lak ah kizel kawikawi in Switzerland leh Holland gamte dong a tung hi. Tua laidalte France leh Spain gamte ah zong a tung hi. England gam ah tua thute nuntakna kammal hi ci in a na saang uh hi. Belgium gam leh Italy gam in zong a na mu uh hi. Mi tul tampite in misi banga ki nga mawk amau dinmun luipanin a nungta upna hing leh lametna le lungdamna mun ah hong tho khia ciat ta uh hi.
Luther kawk khiatna hangin Rome ong heh suak semsem a, thu dang mahmah a en lo, Katolik University a Doctor pipi te nangawn, langpang pawlkhat te in (140) langpang phungzipa Luther a that a om hangin mawhna in kaailo dinghi a ci uh hi. Ni khat ni in zinte khat a puantualpi nuai ah pistol thautom kengsim sa in Puahphapa kiangah hong hawh a, bang hangin thutangpek na hiam cih adot ciangin Luther in, “Keimah in Pasian khutsungah ka om hi. Amahin ka lumm le ka thahatna ahi hi. Mihingin ka tungah bang bawlzo ding ahi hiam?” a na ci hi. (D’ Aubigne, Ibid b.6,ch.2). Tua thu azak ciangin vantung pana hong kisawl vantungmi mai-a om bangin maitang si daangin zinpa a paikhia hi.

Monday, September 1, 2014

PU TAWK THANG TANGTHU


Pu Tawk thang, Pu thang Sut leh Pi Hial Vungte tapa hi a, 1860 in Tungtuang khua-ah suak hi. A zi Pi Ot Ning hi a, tapa nei lo uh hi. Pu Tawk Thang 1901 kumin si hi.
Ama hatnate: Ukpipa Hau Cin Khup in tuangdung pek pua dingin cial hi. “Zawl aw, na tuangdung lah hong puakpih mah ning in, nang zong anneek khat akpi khat ta tawh hong mehsak in,” ci hi.
Tua ciangin kuan uh hi:

1. Tonzang ukpi gam sunga pasal hatte in mualdungah lampi sat tawmin, miksi sazawnin zawng uh hi. khatvei lui sung khatah khahsuahin tolhsak kha uh a, thukpi tak tum hi. A dawhdawh uh hangin mipi in dokkhia zolo uh hi. Tua ciangin Tawk Thang in, “Liangdap khat hong pia dih vua,” ci-in a mongah liangdap dapin puakhia a, a khukdinna kuak pen sai khephah cia tawh kibang hi, ci uh hi.

2. Tungtuang-a Pu Awn Khaw Paute innka laizanga songka ka kua a pha pen Gamlai gama kisui ahi hi. A sui pasal hatte in zawng uh a, Tuithu ngahmunah gal kahpih uh hi. Tonzang lam gal, singkung lakah a puakzia ding uh thei lo uh a, Tuithu gal Vialcian lamah nusia uh hi. Tua thu Tawk Thang in a theih ciangin amah guakin zankuanin sing lakah a tung lamin tawi zeuzeu-in Tungtuang khuanawlah nga hi. Khua sung pasalte in a muh uh ciangin lamdang sa uh a, a kan uh ciangin Tawk Thang puak ahi lam phawk uh hi.

3. Ukpipa Hau Cin Khup sial sawnnga tawh a ton lai-in a ngeina bangin pansik (ton kipatna) ni-in song suite kivak hi. Zingsang khuavak ciangin tangvalte in sialte mawlpih dingin sialkongah khau-in khih uh hi. Tawk Thang in mipi muhna-ah sialte pen a ki-ah manin a ngawngah hekin a mitte a khelkhiat ziauziau pen lamdang leh muhnopsa-in, mipite awng ziahziah hi.

4. A khuapihte Lam Suan leh a lawmte thum in zunun ni khatin vuak sawm hi. Zunun khekleh ni-in zu khamte in phinin kilai uh a, Tawk Thang in huan sakah khat, phung tungah nih, inn nuai-ah khat lawn mengmengin zo ziau hi.

5. Phaitu khua-a a zawlpa in a innka zawl a sauna feet 24 tang 4 tang 2 sah mal 4 a veka na puak zawh leh tang in, ci hi. Tawk Thang in lomhenin pua-a tang pah hi.

6. Tungtuang hausa upate in zu le sa a nek ni khatin to-in kilai uh hi. Tawk Thang in zo hi. Tua ciangin hausapa Phut Vum in, “Tawk Thang pen sing le suang zong bang kei; sik tawh kibang,” ci hi.

7. Poding kici lopa bawhhak mahmah nam khat pen Tawk Thang in a tawbo tawh tepin bot zo hi. Tua hangin Tonzang khua kimte in tu dongin Poding pen “Tawk Thang’ nel bawh kiak” ci uh hi. A taw ip a, tangvalte in phen a sawm uh hang phen zolo uh hi.

8. Guapum nal tunga kah kidemna-ah kuamah dang a kah zo omlo hi. Tawk Thang baih takin kah zo hi. “Pu Tawk Thang, nang bangci kah na hia ?” ci-a a kidot ciangin, “Guapum a kitam lo deuhin mekin kah leng haksa lo pi,” ci hi.

9. Mizogamah a sanggamte Tawng Vial leh Thawn Pau tawh zin uh hi. Zawlbuk-ah tangvalte in phinphin uh a, kilai uh hi. Tawk Thang in a khup a thalin a lomlomin a lot khit ciangin amau laka a hat pen leilak a denna leh a siakmit kitam hi.


10. A sungte in a lo uhah ann siimsak uh hi. A ciah ciangin vaimim bawk sawmgiat puak khatin pua hi. Mai pum 100 zong pua zo hi.


11. Tungtuang khua tangvalte in sial gawh ding a mawlpih uh leh khahsuah uh hi. Tawk Thang a kisil kim lai ko uh a, Tawk Thang in a khut lang khatin a kal humin a khut langkhatin sialmei-ah manin khawlsak hi.
12. Tawk Thang a sih ciangin a guh a et uh leh bing hi, ci uh hi. A suan a khakte Suangsang khua-ah om uh hi. A pu mah bangin midang sangin hatzaw uh a, ahi hangin Tawk Thang zah a hat omlo hi.
*(SOURCE: TEDIM BEHS NO 1 GOLDEN JUBILEE MAGAZINE 1998