Zogam aa om khua min teng

 Zomite Pau Zui-in Zogam Khua Te.

**************************

#Tedim mi khuate;

1.Tedim

2.Anlangh

3.Lamzang

4.Leilumm

5.Gawngmual

6.Ngennung

7.Haupi

8.Lailui

9.Valvum

10.Mawngken

11.Kahgen

12.Taaklaam

13.Khiangzaang

14.Mawnglang

15.Tonzaang

16.Tuitum

17.Tungtuang

18.Muizawl

19.Tongsial

20.Lezaang

21.Gamlai

22.Cikha

23.Buanli

24.Ngalbual

25.Suangsang

26.Kansau

27.Khuaimual

28.Seitual

29.Singgial

30.Khuadam

31.Mualkawi

32.Gampumm

33.Mauvom

34.Cauleng

35.Kansauzang

36.Tuikhiang

37.Khenman( mauvom )

38.Vangteh 

39.Pakzaang

40.Tuizaang

41.Thangsan

42.Haicin

43Tuimui

44.Pangmual

45.Tongciin

46.Selbungh

47.Seekpi

48.Suangbem

49.Vaivet

( 39-49  khua tepen nidangin Guite mi khua na kici ngei hi )

#Sihzaang mi Khua te;

1.Thukhlai

2.Khuasak

3.Buanman

4.Lophei

5.Bung

6.Zongal

7.Voklak

8.Pumva

9.Theizaang

10.Dolluang

11.Suangdawh

12.Takkhawl

#Teizaang mi Khua;

1. Mualbem

2. Zangzawl

3. Dakdung

4. Buan

5. Heilei

6. Suangphei

7. Suangzaang

8. Laangzaang

9. Panghsak

10. Zaangtui

11. Mualnuam

12. Ngawsing

13. Tuipi

14. Paakzaang

15. Keltal

16. Luang-el

17. Saipimual

18. Vanzaau

19. Sialtui

20. Fartaang

#Saizaang mi Khua;

1. saizaang

2. Tualzaang

3. Teklui

4. Lailo

5. Thanngzaang

6. Vongmual

7. Aiphah

8. Tuitawh

9. Thalmual

10. Phaiza

11. Zampi

12. Mualpi

13. Taleek

14. Tuithang

15. Kapteel

16. Hiang-awn

#Diim mi Khua;

1. Dimpi

2. Dimlo

3. Sezaang

4. Laitui

5. Tuicinlui

6. Tungzaang

7. Suanghoih

8. Mualsuangzaang

#Khuano mi khua

1. Zung

2. Phunom

3. ThaangnuaiSuangpi

4. Tuisau

5. Laibung

6. Tuivial

7. Pimpih

8. Ngalzaang

9. Tampi

10. Ciingpikot

11. Muallumm

#Zote Khua;

1. Phaitu

2. Haimual

3. Tualmu

4. Khuadai

5. Bumzaang

6. Saalzaang

7. Taakzaang

8. Phuntong

9. Zozaang

10. Sialtawh

11. Lamthawng

12. Buangzawl

13. Mimbil

14.Gamngai

15. Sialmawng

16. Anluun

17. Gelmual

18. Khianglamm

19. Talzang

20. Phaidim

21. Thauthe

22. Maulawn

23. Khaumun

24. Senam

25. Thuambual

26. Langphun

27. Lennakot

28. Khiangkang

29. Bualkang

30. Likhan

31. Mangkuh

32. Lomzaang

33. Seksih

34. Haipi

35. Phaidam

36. Buangmual

37. Khuaivum

38. Sialmei

39. Bizaang

40. Vanglai

41. Thenzaang

#Thahdo mi Khua;

1.Hangken

2.Sawbawk

3.Khuangkhan

4.Thangsih

5.Bualzang

6.Hiangzang

7.Singpial

8.Tangsiat

9.Balbil

10.Suangpeek

11.Holkom

12.Siallup

13.Sihpeeh

14.Khumnuai

15.Tuilam

16.Khuatei

17.Suangpeek B.

18.Zonglawn

19.Aisih

20.Mawngzang

21.Suangpeek A.

#Phaileng mi Khua;

1.Phaileng

2.Tuilang

3.Lalta

4.Khuabem

5. Lunmual

#Hualngo mi Khua;

1.Darkhai

2.Bapi

3.Bukphir

4.Ngente

5.Zimpi

6.Zimte

7.Singlei

8.Tuidil

9.Dampi

10.Vutbuak

11.Haimual

12.Kawilam

Hih lai sungah a ki at kha lo a ki gelh kha lo zong pawl khat om ding a hih man in ki cinlohna te nong na theisiam un. a ki tuak lo a ki khial kha te maisak un mw Sanggam te. 

 

Note-hi dan lai ki gelh ciang in Minam ki khen na ki deidan na  hi lo a thu theih na ding pilna  kawl te pau dan pau pak leng #ဗဟုတုသ dan in na la un maw.  a sia lam in na sang kha kei un. 

Ei te in Zomi Sungah Pum khat hi hang.

We Are On In Zomi

#Credit to Original Upload 🙏

#siamsinlibrary

Hihpan copy lak sawm hi.

Zogam khuapi thu copy - Miphun aanka kici facebook pan

 Chin Historian Dr. Vom Son ၏ မူရင္းေရးသားခ်က္ကို ကိုးကားျခင္းျဖစ္သည္။ Dr. Lian Hmung Sakhong ၏ ေျပာဆို ေရးသားခ်က္ (ဖလမ္းၿမိဳ့သည္ ၿမိဳ့ေတာ္ျဖစ္ဖူးျခင္း မရွိ)ကို ျပန္လည္တုံ႔ျပန္ေရးသားခ်က္ျဖစ္သည္။ သူ၏ စာေရးခ်က္ကို ျပန္ဖ်က္ဖို့ (delete this) မွတ္ခ်က္ျပဳ ေဝဖန္ခဲ့သည္။

(ျမန္မာဘာသာ နဲ႔ tedim ဘာသာျဖင့္)

တခ်ိန္က ခ်င္းျပည္ရဲ့ၿမိဳ့ေတာ္ ဖလမ္းၿမိဳ့ 

▄▄▄▄▄▄▄▄▄▄▄▄▄▄▄▄▄▄▄▄▄▄

ဖလမ္းၿမိဳ့ဟာ ဘယ္တုန္းကမွ ခ်င္းေတာင္၊ ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ မျဖစ္ခဲ့ဖူးဘူး၊ ၁၉၆၅ မတိုင္မီ ခ်င္းျပည္မွာ ၿမိဳ့ေတာ္မရွိခဲ့ဘူး ဆိုတဲ့ ေျပာၾကားသံေတြ မၾကာခဏ ၾကားေနရပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္ ဖလမ္းၿမိဳ့၊ ၿမိဳ့ေတာ္ ျဖစ္ခဲ့ရတဲ့ သမိုင္း၊ ၁၉၆၅ မတိုင္မီ ဖလမ္းဟာ ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ ျဖစ္ခဲ့တယ္ဆိုတဲ့ သမိုင္းအေထာက္အထားေလးေတြ တင္ျပဖို့ ဆုံးျဖတ္ခဲ့ပါတယ္။ 

 ဒီလိုေျပာဆိုလာတာဟာ အခုမွ ထြက္ေပၚလာတာ မဟုတ္ပါဘူး။ ေဒါက္တာလ်န္မွုန္းဆာေခါင္း ေရးသားတဲ့ “In Search of Chin Identity” စာအုပ္ စာမ်က္ႏွာ ၂၈ မွာ “ၿဗိတိသၽွေတြ ခ်င္းျပည္တက္လာတဲ့ေနာက္ပိုင္း ဟားခါးဟာ အေရွ႕ခ်င္းျပည္ (East Chinram) ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ ျဖစ္လာခဲ့တယ္ [Since the arrival of the British, Hakha became the capital of Eastern Chinram]” လို့ေရးသားခဲ့ပါတယ္။ ဒီေရးသားခ်က္အေပၚ ေဒါက္တာဗုမ္ေဆာန္းဆြာန္သာခ္ (Dr.Vumson Suantak) ကေန (delete this) ျပင္းျပင္းထန္ထန္ ၀ေဖန္ခဲ့ၿပီး ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ကို ဖလမ္းကေန ဟားခါးကို ဘယ္လိုေျပာင္းေရႊ႕ခဲ့ရတာလဲ ဆိုတဲ့ေဆာင္းပါး နဲ႔ တုန္႔ျပန္ခဲ့ပါတယ္။ ယေန႔ဟားခါးၿမိဳ့ ရွုခင္းသာမွာရွိတဲ့ ေက်ာက္တိုင္မွာလည္း ဟားခါးဟာ ၁၉၆၅ ကေန ၿမိဳ့ေတာ္ျဖစ္လာခဲ့တယ္လို့ ေရးသားထားပါတယ္။ ဒီၾကားထဲမွာလည္း နိုင္ငံေရးသမားေတြ အၾကား ဒီဘိတ္လုပ္ၾကတာေတြလည္း ေတြ႕ရတယ္။ သူတို့ ဒီဘိတ္လုပ္တဲ့အခ်က္ေတြ ကၽြန္ေတာ္ၾကည့္တဲ့အခ်ိန္မွာ ဖလမ္းဘက္ကေရးတဲ့အခ်က္၊ ေဒါက္တာဗုန္ေဆာန္ ေရးတဲ့အခ်က္က တဖက္ - ပူးလ်န္အုပ္၊ ပူးငြန္သိုး ႏွင့္ ဗိုလ္မွူးႀကီးဗန္ကုလ္ေရးတဲ့ အခ်က္ေတြကတဖက္ ကိုးကားခဲ့ၾကတာေတြ႕ရတယ္။ သူတို့သုံးၿပီးသြားတဲ့ အခ်က္အလက္ေတြ  ကၽြန္ေတာ္ ျပန္လည္ကိုးကားမွာမဟုတ္ပါဘူး။ ကၽြန္ေတာ္ သမိုင္းအခ်က္အလက္ေတြကို တင္ျပတဲ့အခ်ိန္မွာ ဖလမ္းျပင္ပဘက္က ေရးတဲ့အခ်က္ေတြကိုဘဲ ကိုးကားသြားမွာ ျဖစ္ပါတယ္။ ဖလမ္းဘက္ကေန ေရးတဲ့ဟာေတြ အမ်းႀကီးရွိေပမယ့္ ဖလမ္းသားတေယာက္အေနနဲ႔ ဖလမ္းဘက္ကေရးတဲ့အခ်က္ေတြ ကိုးကားလို့ရွိရင္ သင့္ေတာ္မယ္မထင္လို့ပါ။ ေနာက္ၿပီး ေဒါက္တာဗုမ္ေဆာန္း ေရးသားတဲ့အခ်က္လည္း လူအမ်ားသိၿပီးသားျဖစ္တာမို့ ကၽြန္ေတာ္ေျပာစရာ မလိုေလာက္ဘူး လို့ထင္ပါတယ္။ 

ကၽြန္ေတာ္တို့ အဘိဓာန္ ကို ၾကည့္လို့ရွိရင္ ၿမိဳ့ေတာ္ဆိုသည္မွာ နိုင္ငံတစ္နိုင္ငံ (သို့မဟုတ္) ျပည္နယ္တစ္နယ္ (သို့မဟုတ္) ေဒသတစ္ခု၏ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးအရ အဆင့္အျမင့္ဆုံးေသာ အစိုးရ႐ုံးထားရွိသည့္ ၿမိဳ့ကို ဆိုလိုသည္ လို့ဆိုပါတယ္ (The city or town that functions as the seat of government and administrative centre of a country or region)။ ဒါေၾကာင့္ ကၽြန္ေတာ္တို့ ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္အေၾကာင္းေျပာလို့ရွိရင္ ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ဟာ ခ်င္းျပည္ထဲကဘဲ ျဖစ္ရမွာ။ ခ်င္းျပည္ထဲမွာရွိတဲ့ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးအရ အဆင့္အျမင့္ဆုံးေသာ အစိုးရ႐ုံးထားရွိသည့္ ၿမိဳ့ကို ၿမိဳ့ေတာ္အျဖစ္ သတ္မွတ္ခဲ့ၾကပါတယ္။ ရန္ကုန္ၿမိဳ့ဟာ ခ်င္းျပည္ရဲ့  ျပင္ပမွာ ရွိတဲ့အတြက္ ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ ဘယ္လိုမွ မျဖစ္နိုင္ပါဘူး။ အလားတူ ကေလးၿမိဳ့ဟာလည္း ခ်င္းျပည္နယ္နမိတ္ျပင္ပမွာ ရွိတဲ့အတြက္ ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ ဘယ္လိုနည္းနဲ႔မွ မျဖစ္နိုင္ပါ။ သမိုင္းမွတ္တမ္းမွာလည္း မရွိခဲ့ပါ။ ခ်င္းျပည္ထဲမွာ ရွိတဲ့ အုပ္ခ်ဳပ္ေရး အဆင့္ျမင့္ဆုံး႐ုံးစိုက္ရာ ၿမိဳ့ကိုသာလ်င္ ၿမိဳ့ေတာ္လို့ သတ္မွတ္နိုင္ပါတယ္။ 

🔴ၿဗိတိသၽွေခတ္ 

ၿဗိတိသၽွေခတ္မွာကတည္းက ခ်င္းျပည္ရဲ့ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးယႏၲယားအားလုံးကို ဖလမ္းကေန အုပ္ခ်ဳပ္ကိုင္တြယ္ခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီအခ်ိန္တုန္းက ခ်င္းျပည္ဟာ ခ်င္းေတာင္တန္းခရိုင္ (Chin Hills District) အျဖစ္တည္ရွိၿပီး ခ်င္းျပည္ရဲ့ အဆင့္ျမင့္ဆုံး အုပ္ခ်ဳပ္ေရး႐ုံးျဖစ္တဲ့ အေရးပိုင္မင္း႐ုံး (Deputy Commissioner Office) ဖလမ္းမွာ ႐ုံးစိုက္ခဲ့ပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္ ၿဗိတိသၽွေခတ္မွာ ဖလမ္းဟာ ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ ျဖစ္တယ္။ အဲဒီအခ်ိန္ ခ်င္းေတာင္ခရိုင္ထဲမွာ တီးတိန္နယ္၊ ဖလမ္းနယ္ ႏွင့္ ဟားခါးနယ္ (ယခုထန္တလန္နယ္ ႏွင့္ မတူပီနယ္အပါအ၀င္) တို့ပါ၀င္ၿပီး ၁၉၂၈-၂၉ ႏွစ္မွာေတာ့ ယခု မင္းတပ္ႏွင့္ကန္ပက္လက္ၿမိဳ့နယ္မ်ားအျဖစ္ တည္ရွိေသာ ပခုုကၠဴေတာင္တန္းေဒသ ကို ခ်င္းေတာင္တန္းခရိုင္ထဲကို သတ္သြင္းခဲ့ၾကတယ္။ ၿဗိတိသၽွေခတ္တုန္းက ခ်င္းေတာင္တန္းခရိုင္ေအာက္မွာ ယေန႔ ပလက္၀ၿမိဳ့နယ္ (အဲဒီခ်ိန္တုန္းက ရခိုင္ေတာင္တန္းေဒသ) ကလြဲၿပီးေတာ့ အားလုံး ပါ၀င္ပါတယ္။ ဖလမ္းဟာ ခ်င္းေတာင္တပ္ရင္း ႐ုံးစိုက္ရာေနရာလည္း ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။ ၿဗိတိသၽွေခတ္ မွတ္တမ္းေတြမွာလည္း ဖလမ္းကို ခ်င္းေတာင္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ (the Capital of Chin Hills) လို့ ရည္ညႊန္းထားတာေတြ႕ရတယ္။ သမိုင္းမွတ္တမ္းေတြ ၾကည့္ၾကရေအာင္။ 

🔷 ၁) Hugh Tinker ေရးသားတဲ့ Burma - The Struggle for Independence, 1944-48 ထဲမွာ ပါ၀င္တဲ့ ေျမပုံထဲမွာ ဖလမ္းကို အုပ္ခ်ဳပ္ေရးၿမိဳ့ေတာ္ “Administrative Capital” လို့ ေရးသားထားပါတယ္။ (ပုံ ၁ ကိုးကားရန္) 

🔷 ၂) အေမရိကန္ႏွစ္ျခင္း ခရစ္ယာန္သာသနာျပဳဆရာ Rev. Robert G. Johnson ေရးသားတဲ့ History of the American Baptist Chin Mission ဆိုတဲ့ စာအုပ္ထဲမွာလည္း ဖလမ္းကို ၿမိဳ့ေတာ္အျဖစ္ အႀကိမ္ႀကိမ္ ရည္ညႊန္းထားတာ ေတြ႕နိုင္ပါတယ္။ သာဓကတခုအေနျဖင့္ … ၁၉၂၃ ခုႏွစ္မွာ ၿဗိတိသၽွအစိုးရအေနနဲ႔ ခ်င္းျပည္အတြင္းရွိ အစိုးရေက်ာင္းအားလုံးတြင္ ဖလမ္း (လိုင္ဇိုး) ဘာသာျဖင့္ သင္ၾကားဖို့ ဆုံးျဖတ္ခဲ့ၾကတယ္။ Rev. Robert G. Johnson အေနနဲ႔ Rev. J.H.Cope ရဲ့မွတ္တမ္းေတြကို ကိုးကားၿပီး ေရးသားထားတာျဖစ္တယ္။ အဲဒီခ်ိန္တုန္းက ဖလမ္းဟာ ခ်င္းေတာင္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္လည္းျဖစ္သလို၊ ၿဗိတိသၽွအစိုးရရဲ့ ႐ုံးစိုက္ရာ ၿမိဳ့လည္း ျဖစ္တယ္လို့ သူေရးထားပါတယ္။ [Falam was at that time the capital of the Chin Hills and the seat of British administration]. (ပုံ ၂ ကိုးကားရန္)

🔷 ၃) Brig Thenphunga Sailo, AVSM (Rtrd) ရဲ့ စာအုပ္ A Soldier’s Story ဆိုတဲ့ စာအုပ္ထဲမွာ သူခ်င္းေလဗီး (Chin Levies) အတြက္ ဖလမ္းမွာ တာ၀န္က်တဲ့ အေၾကာင္းေရးသားတဲ့စာအုပ္မွာ ဖလမ္းကို ခ်င္းေတာင္ရဲ့ၿမိဳ့ေတာ္လို့ ေရးသားထားတာ ေတြ႕ရပါတယ္။ “I was proceed to Falam, the Capital of Chin Hills, Burma and report to Colonel Hasewell, the Commander of all Forces in the Chin Hills”။ (ပုံ ၃ ကိုးကားရန္)

🔷 ၄) ဦးအိပ္ခ္်လ်န္တီာလ္ ေရးတဲ့ ခ်င္းျပည္နယ္အေျခခံပညာေရးသမိုင္း စာအုပ္ထဲမွာ “ေတာ္လွန္ေရးအစိုးရ ေကာင္စီအစိုးရက ဟားခါးၿမိဳ့အား ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း (ယခုခ်င္းျပည္နယ္) ၏ ၿမိဳ့ေတာ္အျဖစ္သတ္မွတ္သည့္ ၁၉၆၅ ခုႏွစ္မတိုင္မီ ဖလမ္းၿမိဳ့သည္ ခရိုင္ၿမိဳ့ေတာ္သာမက ျပည္နယ္၊ တိုင္းအဆင့္၌ ဌာနဆိုင္ရာ႐ုံးစိုက္ရာ (ခ်င္းေရးရာ၀န္ႀကီးမွအပ) ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း၏ ၿမိဳ့ေတာ္လည္း ျဖစ္ခဲ့ပါသည္ ဟုေရးသားထားပါတယ္။ (ပုံ ၄ ကိုးကားရန္)  

🔷 ၅) Desmond Kelly ေရးတဲ့ Kelly’s Burma Campaign ဆိုတဲ့ စာအုပ္ထဲမွာလည္း ဖလမ္းကို အုပ္ခ်ဳပ္ေရးၿမိဳ့ေတာ္ အျဖစ္ ရည္ညႊန္းထားပါတယ္။ သူဟာ သူ႔ဖခင္ Lt.Col. Norman Kelly ဒုတိယကမၻာစစ္တုန္းက ခ်င္းျပည္ေျမာက္ပိုင္းမွ ဂ်ပန္စစ္တပ္နဲ႔ တိုက္ခဲ့တဲ့ မွတ္တမ္းေတြကို ကိုးကားၿပီး သူ႔အေဖစစ္တိုက္ခဲ့တဲ့ အေၾကာင္းေတြကို ေရးသားထားတဲ့ စာအုပ္ျဖစ္တယ္။ ဂ်ပန္စစ္တပ္ ခ်င္းျပည္ထဲသို့ ထိုးေဖာက္လာတဲ့အခ်ိန္မွာ ၿဗိတိသၽွစစ္တပ္ ဖလမ္းကို စြန္႔ခြာဖို့ ျပင္ဆင္တဲ့အေၾကာင္းေရးသားရင္း ဖလမ္းဟာ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးၿမိဳ့ေတာ္ ျဖစ္တဲ့အေၾကာင္းကို “In Chin culture, Falam was the key from a military point of view and was also the administrative capital” လို့ ေရးသားထားပါတယ္။ (ပုံ ၅ ကိုးကားရန္)

▶ တခ်ိဳ့က ေရးၾကတယ္။ ၿဗိတိသၽွေခတ္တုန္းက ခ်င္းျပည္ဟာ ခရိုင္အဆင့္သာရွိၿပီး မေကြး၀န္ရွင္ေတာ္မင္းႀကီး႐ုံးေတာ္ (Magwe Commissioner Office) ကတဆင့္ အုပ္ခ်ဳပ္တယ္။ အေရးပိုင္မင္း႐ုံးသာစိုက္တဲ့အတြက္ ဖလမ္းဟာ ၿမိဳ့ေတာ္မျဖစ္နိုင္ဘူးလို့ ေရးၾကပါတယ္။ ၿဗိတိသၽွေခတ္မွာ ခ်င္းျပည္အတြင္း ၿမိဳ့ေတာ္မရွိသလိုလို၊ Deputy Commission ႐ုံးထက္အဆင့္ျမင့္တဲ့ Commissioner ႐ုံးစိုက္ရာေနရာကိုသာလ်င္ ၿမိဳ့ေတာ္လို့ သတ္မွတ္လို့ရတယ္ဆိုတဲ့ သေဘာနဲ႔ ေရးသားၾကတယ္။ ပထမအခ်က္အေနနဲ႔ ဒါဟာ သမိုင္းအခ်က္အလက္ေပၚ ကိုးကားၿပီး ေရးသားထားတာမဟုတ္ဘဲ မိမိစိတ္ႀကိဳက္ သုံးသပ္ခ်က္အေပၚ မူတည္ၿပီး ေရးသားထားၾကတာ ျဖစ္ပါတယ္။ ၿဗိတိသၽွေခတ္တုန္းက ေရးတဲ့ မွတ္တမ္းေတြမွာ ဖလမ္းကို ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ အျဖစ္သတ္မွတ္ၾကတာ အေပၚက ကၽြန္ေတာ္တင္ျပတဲ့ အခ်က္ေတြဟာ သမိုင္းသက္ေသေတြပါ။ 

🔴၁၉၄၈ - ၁၉၆၅ ကာလ 

ျမန္မာနိုင္ငံ လြတ္လပ္ေရးရတဲ့ အခ်ိန္မွာ ခ်င္းျပည္ဟာ ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း (Chin Special Division) ျဖစ္လာခဲ့ပါတယ္။ လြတ္လပ္ေရးရၿပီးေနာက္ ၁၉၆၅ ခုႏွစ္ ဟားခါးၿမိဳ့ကို ေျပာင္းေရႊ႕ျခင္းမျပဳမီ အခ်ိန္အထိ ဖလမ္းၿမိဳ့ဟာ ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း (ယခုခ်င္းျပည္နယ္) ရဲ့ၿမိဳ့ေတာ္အျဖစ္ ဆက္လက္ရပ္တည္ခဲ့ပါတယ္။ သမိုင္းအေထာက္အထားေတြၾကည့္ၾကရေအာင္။ 

🔷 ၁) ျမန္မာ့စြယ္စုံက်မ္း 

“အေမွာင္ခြင္း၍ အလင္းေဆာင္အံ့” ဆိုတဲ့ ေဆာင္ပုဒ္အတိုင္း လူထုပညာေပးေရးအတြက္ ရည္ရြယ္ကာ ျမန္မာ့စြယ္စုံက်မ္းေတြကို ၁၅ တြဲနဲ႔ ၁၉၅၄ ကေန ၁၉၇၆ အတြင္း ျပည္ေထာင္စုအစိုးရကေန ဦးေဆာင္ၿပီး စာေပဗိမာန္ကေန ထုတ္ခဲ့တာျဖစ္ပါတယ္။ ျပည္ေထာင္စုအစိုးရကေန ရံပုံေငြ (Funding) ပံ့ပိုးေပးၿပီး ျပည္ေထာင္စုအစိုးရမွ အတည္ျပဳၿပီး ထုတ္၀ေထားတာျဖစ္တယ္။

၁၉၆၃ ခုႏွစ္မွာ ထုတ္၀ေတဲ့ ျမန္မာ့စြယ္စုံက်မ္း အတြဲ ၇ မွာ ဖလမ္းၿမိဳ့အေၾကာင္း ပါ၀င္ၿပီး အခုလို ေရးသားထားပါတယ္။ 

➡ ဖလမ္းၿမိဳ့။ ။ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း၊ ေျမာက္ပိုင္းခ်င္းေတာင္ခရိုင္တြင္ပါ၀င္သည့္ ဖလမ္းနယ္၏နယ္ပိုင္ ႐ုံးစိုက္ရာၿမိဳ့ျဖစ္သည့္အျပင္ ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း၏ ၿမိဳ့ေတာ္လည္း ျဖစ္၍ တိုင္းမင္းႀကီး ႐ုံးစိုက္ရာ၊ ေျမာက္ပိုင္းခ်င္းေတာင္ခရိုင္၀န္ ႐ုံးစိုက္ရာလည္း ျဖစ္သည္။ ဖလမ္းၿမိဳ့သည္ ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း၏ ၿမိဳ့ေတာ္ျဖစ္သည့္အေလ်ာက္ ထိုၿမိဳ့တြင္ တိုင္းမင္းႀကီး၊ ခရိုင္၀န္တို့အျပင္ တိုင္းပညာ၀န္၊ ခရိုင္ဆရာ၀န္၊ သစ္ေတာခရိုင္၀န္၊ စိုက္ပ်ိဳးေရးစသည့္ ဌာနအႀကီးအကဲမ်ားလည္း ႐ုံးစိုက္ၾကသည္။ ၿဗိတိသၽွအစိုးရလက္ထက္ကပင္ ျပည္မႏွင့္လန္းပမ္းအဆက္အသြယ္ ခက္ခဲေသာ္လည္း ခရိုင္၀န္႐ုံး နယ္ပိုင္အိမ္၊ စစ္ဗိုလ္ႀကီးသုံးဦးအိမ္၊ စစ္ေဆး႐ုံးစသည့္ အေဆာက္အအုံတို့ကို ခမ္းခမ္းနားနား ေဆာက္လုပ္ထားခဲ့သည္။ ထို့ေၾကာင့္ ဖလမ္းကို ေရႊႏွင့္ေဆာက္လုပ္သည္ဟု ေျပာစမွတ္ျပဳၾကေလသည္။ (ပုံ ၆ - ၇ ကိုးကားရန္)

ဒီစြယ္စုံက်မ္းအတြဲ ၇ ထုတ္၀ေသည့္အခ်ိန္ ၁၉၆၃ မွာ ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း (ယခုခ်င္းျပည္နယ္) ရဲ့ၿမိဳ့ေတာ္ဟာ ဖလမ္းၿမိဳ့ ျဖစ္ေနခဲ့ပါတယ္။ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေန၀င္းအာဏာသိမ္းၿပီးသည့္ ေနာက္တႏွစ္တြင္ ထုတ္၀ေခဲ့ျခင္းျဖစ္ပါတယ္။

၁၉၇၃ တြင္ထုတ္၀ေသည့္ ျမန္မာ့စြယ္စုံက်မ္း အတြဲ ၁၃ မွာ ဟားခါးၿမိဳ့အေၾကာင္းကို အခုလို့ ေတြ႕ရပါတယ္။ ခ်င္း၀ိေသသတိုင္းရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ကို ဖလမ္းကေန ဟားခါးသို့ ၁၉၆၅ ခုႏွစ္မွာ ေျပာင္းေရႊခဲ့တာျဖစ္တယ္။ ၿမိဳ့ေတာ္သစ္ျဖစ္လာတဲ့  အခ်က္ကို ျမန္မာ့စြယ္စုံက်မ္းအတြဲ ၁၃ မွာ အခုလို ေဖာ္ျပထားပါတယ္။ 

➡ ဟားခါးၿမိဳ့။ ။ ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း ေျမာက္ပိုင္းတြင္ တည္ရွိေသာ ဟားခါးၿမိဳ့သည္ ဟားခါးၿမိဳ့နယ္၏ ႐ုံးစိုက္ၿမိဳ့ျဖစ္သည္။ ထို့ျပင္ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း၏ ဦးစီးအဖြဲ႕႐ုံးစိုက္ရာ ၿမိဳ့ေတာ္လည္းျဖစ္သည္။ [ေနာက္ၿပီးဟားခါးၿမိဳ့သမိုင္းအေၾကာင္းဆက္ေရးထားၿပီးေတာ့ ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း ၿမိဳ့ေတာ္ေျပာင္းေရႊ႕သည့္အေၾကာင္းကို ဆက္လက္ေဖာ္ျပထားသည္] ယခုအခါတြင္မူ ဆိုခဲ့ေသာ အစိုးရ အေဆာက္အအုံမ်ားအျပင္ ဟားခါးၿမိဳ့သည္ ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း၏ ၿမိဳ့ေတာ္ျဖစ္လာသည္ႏွင့္အညီ အစိုးရဌာနေပါင္းစုံမွ တိုင္းအေထြေထြအုပ္ခ်ဳပ္ေရး ဦးစီးဌာနမွူး႐ုံး အစရွိေသာ တိုင္းအဆင့္ႏွင့္ ၿမိဳ့နယ္အဆင့္ ဦးစီးဌာန႐ုံးမ်ား ေကာ္ပိုေရးရွင္းမ်ားကို၎ ဖြင့္လွစ္ထားၿပီးသည့္ျပင္ အစိုးရတန္းျမင့္ေက်ာင္း တေက်ာင္းလည္း ရွိသည္ ဟုေရးသားထားပါသည္။ ဒီစြယ္စုံက်မ္းအတြဲ ၁၃ ထုတ္၀ေတဲ့ႏွစ္ဟာ ၁၉၇၃ ႏွစ္ျဖစ္ၿပီး ခ်င္း၀ိေသသတိုင္းလို့ သုံးႏွုန္းထားတာကို ေတြ႕ရတယ္။ ဒီစာတမ္းျပဳစုတဲ့ အခ်ိန္မွာ ခ်င္းျပည္ဟာ  ခ်င္း၀ိေသသတိုင္းအျဖစ္တည္ရွိခဲ့ၿပီး ၁၉၇၃ ခုႏွစ္မွာမွ ခ်င္း၀ိေသသတိုင္းဟာ  ခ်င္းျပည္နယ္ျဖစ္လာခဲ့တယ္။ (ပုံ ၈ ႏွင့္ ၉ ကိုးကားရန္)

ျမန္မာ့စြယ္စုံက်မ္းကို ျပည္ေထာင္စုျမန္မာနိုင္ငံအစိုးရအသိမွတ္ျပဳ ထုတ္၀ေးထားၿပီး ခိုင္လုံတဲ့ အေထာက္အထားျဖစ္တယ္။ ဒီက်မ္းႀကီးထဲမွာ ဖလမ္းၿမိဳ့ဟာ ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း ရဲ့ၿမိဳ့ေတာ္ျဖစ္ခဲ့တာ ကို အတိအလင္းေရးသားထားပါတယ္။ 

🔷 ၂) ဟားခါးၿမိဳ့နယ္၊ ဆုရ္ခြားရွိ ပူးဗန္ကီးယိုးျပတိုက္ထဲမွ ဓာတ္ပုံတပုံ 

၁၉၄၈ ခုႏွစ္ ေဖေဖာ္ဝါရီ ၁၉ မွ ၂၂ ရက္အထိ ဖလမ္းၿမိဳ့မွာ လြတ္လပ္ေရးေန႔ ေအာင္ပြဲသဘင္ အခမ္းအနားႏွင့္ လူထုညီလာခံႀကီး က်င္းပခဲ့ၾကတယ္။ ခ်င္းအမ်ိဳးသားေန႔ ျဖစ္ေပၚလာေစတဲ့ လူထုညီလာခံႀကီးလည္း ျဖစ္ပါတယ္။ ဒီညီလာခံမွာ ခ်င္းျပည္အနယ္နယ္အရပ္ရပ္မွ ကိုယ္စားလွယ္မ်ားလည္း ၿမိဳ့ေတာ္ဖလမ္းကို  လူထုညီလာခံႀကီးအတြက္ တက္ေရာက္ခဲ့ၾကပါတယ္။ ဒီလိုတက္ေရာက္ၾကရာမွာ အဲဒီအခ်ိန္က ဟားခါးနယ္ ကိုယ္စားလွယ္မ်ားလည္း တက္ေရာက္ၾကၿပီး စုေပါင္းဓာတ္ပုံ ရိုက္ၾကတဲ့ ဓာတ္ပုံကို ယခု ဟားခါးၿမိဳ့နယ္ ဆူရ္ခြာရြာရွိ ပူးဗန္ကီးယိုးျပတိုက္တြင္ ေတြ႕ျမင္နိုင္ပါတယ္။ ထိုဓာတ္ပုံကို “ခ်င္းအမ်ိဳးသားေန႔” အျဖစ္သမိုင္းတြင္ေသာ ဖလမ္းၿမိဳ့ ညီလာခံ ေမာ္ကြန္းဓာတ္ပုံတစ္ကြက္ (၁၉၄၈ ခု ေဖေဖာ္၀ါရီ ၂၀ ရက္ေန႔) ဟုေခါင္းစဥ္တပ္ထားၿပီး ေအာက္ပါစာသား ထည့္သြင္းေဖာ္ျပထားပါတယ္။ “နယ္ခ်ဲ႕က်ဴးေက်ာ္ခုခံတိုက္ပြဲမ်ား၊ နယ္ခ်ဲ႕ကိုလိုနီ ေတာ္လွန္ေရး တိုက္ပြဲမ်ား၊ ဖက္ဆစ္ေတာ္လွန္ေရး တိုက္ပြဲမ်ားစသည့္ ခ်င္းေတာင္လြတ္ေျမာက္ေရး စစ္ပြဲၿပီးဆုံးၿပီးေနာက္ ခ်င္းေတာင္ေဒသ ေရွးေဟာင္းမ်ိဳးရိုးစဥ္လာ ဆက္ခံအုပ္ခ်ဳပ္ေသာစနစ္မွ ဒီမိုကေရစီအုပ္ခ်ဳပ္ေရးစနစ္သို့ ကူးေျပာင္းေစသည့္ လူထုညီလာခံႀကီးကို ခ်င္းၿမိဳ့ေတာ္ (The Capital of Chins) ဖလမ္းၿမိဳ့၌ ေတာင္ပိုင္းေဒသကိုယ္စားလွယ္ကိုယ္စား ၀မၼသူးေမာင္းတက္ေရာက္၍ က်င္းပခဲ့ရာ ၎ညီလာခံသို့ တက္ေရာက္ၾကေသာ ထိုစဥ္က ဟားခါးဆပ္ဒီဗီဆီဇံ (ယခုဟားခါးၿမိဳ့နယ္၊ မတူပီၿမိဳ့နယ္၊ ထန္တလန္ၿမိဳ့နယ္) မွ လူမ်ိဳးစုအႀကီးအကဲ (Chiefs of tribal) မ်ားႏွင့္ မ်ိဳးႏြယ္ (Chieftian) မ်ား၊ ရြာသူႀကီးမ်ား၏ စုေပါင္းဓာတ္ပုံျဖစ္သည္။ ဒီဓာတ္ပုံဟာလည္း ဖလမ္းဟာ ၿမိဳ့ေတာ္ျဖစ္ေၾကာင္း သက္ေသျပတဲ့ သမိုင္းသက္ေသတခု ျဖစ္ပါတယ္။ (ပုံ ၁၀ ကိုးကားရန္)

🔷 ၃) ၁၉၅၈ ခုႏွစ္မွာ ဇိုမီးႏွစ္ျခင္းက်မ္းစာေက်ာင္း (ယခု Chin Christian Institute of Theology) ကို ဟားခါးကေန ဖလမ္းသို့ ေျပာင္းေရႊ႕ဖို့ စီစဥ္တဲ့အေၾကာင္း Rev. Robert Johnson က History of the American Baptist Chin Mission စာအုပ္ထဲမွာ  အခုလို ေရးသားခဲ့ပါတယ္။ 

“ဇိုမီးႏွစ္ျခင္းက်မ္းစာေက်ာင္း (Zomi Baptist Bible School) ကို ဟားခါးကေန ခ်င္း၀ိေသသတိုင္းၿမိဳ့ေတာ္ ဖလမ္းကို ေျပာင္းေရႊ႕ဖို့ ကၽြန္ေတာ္တို့ အေျခအတင္ ျငင္းခုံခဲ့ၾကတာ ကၽြန္ေတာ္ မွတ္မိေသးတယ္။ ေယဘူယအားျဖင့္ ဟားခါးႏွင့္ေတာင္ပိုင္း အဖြဲ႕ေတြက ဟားခါးမွာ ဆက္လက္ထားရွိဖို့ လိုလားၾကတယ္။ ဒါေပမယ့္ ဖလမ္းနဲ႔တီးတိန္ဘက္က ဖလမ္းမွာ ေျပာင္းေရႊ႕ဖို့ လိုလားၾကတယ္။ 

ဟားခါးေတြရဲ့ အေၾကာင္းျပခ်က္ကေတာ့ .. ဟားခါးဟာ ခ်င္းျပည္ရဲ့ အလယ္ေခါင္မွာ တည္ရွိတယ္။ ေက်ာင္းမွာ သင္ၾကားေပးနိုင္တဲ့ ႏွစ္ျခင္းသာသနာျပဳေတြ အေျခခ်တဲ့ေနရာလည္းျဖစ္တယ္။ သာသနာျပဳနယ္ေျမလည္း အက်ယ္ႀကီးရွိတယ္။ ခရစ္ယာန္သူ၊သားေတြကေန သစ္သီးႏွင့္ဟင္းသီးဟင္းရြက္ေတြ ေထာက္ပံ့ေပးနိုင္မယ္။ က်မ္းစာေက်ာင္းအတြက္ ေနရာလည္းေကာင္းမြန္တယ္။ 

 

ဖလမ္းဘက္ရဲ့ အေၾကာင္းျပခ်က္ကေတာ့ .. ဒီလိုမ်ိဳး အဆင့္ျမင့္ က်မ္းစာေက်ာင္းဟာ ခ်င္းေတာင္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ (the capital of the Chin Hills) မွာရွိသင့္တယ္။ က်မ္းစာေက်ာင္းကိုလည္း ယခုဇိုမီးကြန္ဗင္းရွင္း ႐ုံးစိုက္ရာေနရာမွာဘဲ ထားရွိမွာျဖစ္ၿပီး ဇိုမီးႏွစ္ျခင္းအသင္းေတာ္ရဲ့ ေခါင္းေဆာင္ေတြကေန အနီးကပ္ႀကီးၾကပ္လို့ရမယ္။ ခ်င္းျပည္အတြင္းရွိ ခရစ္ယာန္ေတြအတြက္ ဖလမ္းဟာ ပိုၿပီးေတာ့ ဗဟိုက်ပါတယ္။ လမ္းပန္းဆက္သြယ္ေရးလည္း ပိုမိုေကာင္းမြန္တယ္။ ကေလးၿမိဳ့ရဲ့ ေလဆိပ္နဲ႔လည္း ပိုနီးတယ္။ ေက်ာင္းသူ၊ေက်ာင္းသားေတြလည္း အစိုးရအရာရွိေတြနဲ႔ ပိုမိုလြယ္ကူစြာ ဆက္သြယ္လို့ရမယ္။ 

ဇိုမီးႏွစ္ျခင္းက်မ္းစာေက်ာင္းကို ၁၉၅၇ ခုႏွစ္မွာ က်င္းပတဲ့ ဇိုမီးႏွစ္ျခင္းညီလာခံမွာ ၿမိဳ့ေတာ္ဖလမ္းမွာ ေျပာင္းေရႊ႕ဖို့ မဲခြဲဆုံးျဖတ္ခဲ့တယ္” (ပုံ ၁၁ ကိုးကားရန္)

Rev. Robert Johnson အေနျဖင့္ ဒီအေၾကာင္းေတြေဆြေႏြး ေရးသားတဲ့အခ်ိန္မွာ ထိုအခ်ိန္ ခ်င္းေတာင္ရဲ့  ၿမိဳ့ေတာ္ဟာ ဖလမ္းၿမိဳ့ျဖစ္ေၾကာင္း ေဖာ္ျပထားပါတယ္။ 

🔷 ၄) ၁၉၆၄ ကေန ဖလမ္းမွာ ခရိုင္၀န္အျဖစ္လည္းေကာင္း၊ ခရိုင္လုံျခဳံေရး ႏွင့္ အုပ္ခ်ဳပ္မွုေကာင္စီဥကၠဌ အျဖစ္လည္းေကာင္း တာ၀န္ထမ္းေဆာင္ခဲ့တဲ့ ဦး၀မ္းတင္ ကလည္း “ဖလမ္းၿမိဳ့ ၀ိေသသတိုင္းၿမိဳ့ေတာ္” ဆိုတဲ့ ေဆာင္းပါးထဲမွာ “ကၽြန္ေတာ္တာ၀န္ထမ္းေဆာင္စက ဖလမ္းၿမိဳ့သည္ ၀ိေသသတိုင္း၏ ၿမိဳ့ေတာ္၊ ထို့ေနာက္မွ အခ်က္အခ်ာက်ေသာ ဟားခါးၿမိဳ့သို့ ေျပာင္းေရႊ႕လိုက္ရသည္” လို့ေရးသားထားပါတယ္။ (ပုံ ၁၂ ကိုးကားရန္)

▶ဖလမ္းၿမိဳ့ဟာ ခ်င္း၀ိေသသတိုင္းရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ ျဖစ္ခဲ့တယ္ဆိုတာ ကၽြန္ေတာ္တင္ျပတဲ့ အထက္က သမိုင္းေတြက သက္ေသခံေနပါတယ္။ တခ်ိဳ့ကေရးၾကတယ္ .. ၁၉၄၈ ခုႏွစ္ကေန ၁၉၆၂ အတြင္း ခ်င္းေရးရာေကာင္စီဟာ ရန္ကုန္ၿမိဳ့မွာရွိတဲ့အတြက္ ဖလမ္းၿမိဳ့ ဟာ ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္မျဖစ္နိုင္ဘူး။ တဖန္ ခ်င္းဦးစီး႐ုံးသည္လည္း ၁၉၆၂ မွ ၁၉၆၅ အတြင္း ကေလးၿမိဳ့မွာ ႐ုံးစိုက္ခဲ့တဲ့အတြက္ ဖလမ္းဟာ ၿမိဳ့ေတာ္မျဖစ္နိုင္ဘူးဆိုၿပီး ခ်င္းျပည္ရဲ့ၿမိဳ့ေတာ္ကို ရန္ကုန္ ၿပီးမွ ကေလးၿမိဳ့ အျဖစ္သတ္မွတ္ၾကတယ္။ ဒီလိုေရးသားခ်က္ေတြဟာ သမိုင္းသက္ေသေပၚမွာ ကိုးကားၿပီး ေရးသားထားတာမဟုတ္ဘဲ သူတို့ရဲ့ စိတ္ႀကိဳက္သုံးသပ္ခ်က္အေပၚ ေရးသားထားတာေတြ ျဖစ္ပါတယ္။ ခ်င္းျပည္နယ္နမိတ္ ျပင္ပမွာရွိတဲ့ Town သို့ City ဟာဘယ္လိုနည္းနဲ႔မွ ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္မျဖစ္နိုင္ပါ။ ခ်င္းျပည္ရဲ့ၿမိဳ့ေတာ္အေၾကာင္း ေျပာလို့ရွိရင္ ခ်င္းျပည္ထဲမွာရွိတဲ့ ၿမိဳ့ဘဲျဖစ္သင့္တယ္။ ဥပမာ .. ခ်င္းျပည္ထဲမွ အတိုးတက္ဆုံး ၿမိဳ့ကို ေရြးပါလို့ ေျပာၿပီး ခ်င္းျပည္ရဲ့ အတိုးတက္ဆုံးၿမိဳ့ဟာ ရန္ကုန္ၿမိဳ့ ျဖစ္ပါတယ္ ဆိုတဲ့သုံးသပ္ခ်က္မ်ိဳး မွန္ကန္မွု မရွိနိုင္ပါ။ ခ်င္းျပည္ထဲက အေကာင္းဆုံးေက်ာင္းကို ေျပာလို့ရွိရင္ ခ်င္းျပည္ထဲကေက်ာင္းကိုဘဲ ေရြးရတယ္မဟုတ္လား။ ခ်င္းျပည္ရဲ့ အေကာင္းဆုံးေက်ာင္းဟာ ရန္ကုန္ၿမိဳ့က ဒဂုံ ၁ ျဖစ္ပါတယ္ ဆိုတဲ့သုံးသပ္ခ်က္မ်ိဳး မွန္ကန္မွု မရွိနိုင္ပါ။ ဒါေၾကာင့္ ခ်င္းျပည္ျပင္ပမွာရွိတဲ့ ရန္ကုန္နဲ႔ကေလးၿမိဳ့ဟာ ဘယ္လိုနည္းနဲ႔မွ ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္မျဖစ္နိုင္ပါ။ ျဖစ္ခဲ့တယ္ဆိုတဲ့ သမိုင္းသက္ေသ အေထာက္အထားလည္း မရွိခဲ့ပါ။ သိန္းေဖျမင့္ရဲ့ ၀ိေသသတိုင္းသမိုင္းအစ ဆိုတဲ့ ခရီးသြားမွတ္တမ္းစာအုပ္ထဲမွာေတာ့ “ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း၏ ၿမိဳ့ေတာ္ကို ကေလးၿမိဳ့မွဟားခါးသို့ ေရႊ႕ရန္ အပူတျပင္းစီစဥ္လ်က္ရွိ၏” ဆိုၿပီးေရးသားထားပါတယ္။ ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း၏ၿမိဳ့ေတာ္မွာ ကေလးၿမိဳ့ ျဖစ္ခဲ့တယ္ဆိုတဲ့ သမိုင္းသက္ေသ အေထာက္အထားမရွိခဲ့ပါ။ 

ဦးအိပ္ခ္်လ်န္တီာလ္ ေရးတဲ ခ်င္းျပည္နယ္အုပ္ခ်ဳပ္ေရးသမိုင္း (၁၈၉၆ - ၂၀၁၉) စာအုပ္ထဲမွာ ဖလမ္းၿမိဳ့ဟာ ၁၈၉၆ - ၁၉၄၈ အတြင္း ခ်င္းျပည္နယ္၏ ပထမဆုံးေသာ ၿမိဳ့ေတာ္ျဖစ္သည္ လို့ ေရးသားထားပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ သူဟာ ၁၉၄၈-၆၂ အထိ ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ကို ရန္ကုန္၊ ၁၉၆၂-၆၅ အတြင္း ခ်င္းျပည္၏ၿမိဳ့ေတာ္ကို ကေလးၿမိဳ့အျဖစ္ သတ္မွတ္ခဲ့တယ္။ သူဒီလို ေရးသားခ်က္အေပၚ ကၽြန္ေတာ္ အေတာ္လည္း အံ့ၾသခဲ့ရတယ္။ ဘာျဖစ္လို့လဲဆိုရင္ေတာ့ သူအရင္ထုတ္၀ေတဲ့ “ခ်င္းျပည္နယ္အေျခခံပညာေရးသမိုင္း” စာအုပ္ထဲမွာေတာ့ “ေတာ္လွန္ေရးေကာင္စီအစိုးရက ဟားခါးၿမိဳ့အား ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း (ယခုခ်င္းျပည္နယ္) ၏ ၿမိဳ့ေတာ္အျဖစ္သတ္မွတ္သည့္ ၁၉၆၅ ခုႏွစ္မတိုင္မီ ဖလမ္းၿမိဳ့သည္ ခရိုင္ၿမိဳ့ေတာ္သာမက ျပည္နယ္၊ တိုင္းအဆင့္၌ ဌာနဆိုင္ရာ႐ုံးစိုက္ရာ (ခ်င္းေရးရာ၀န္ႀကီးမွအပ) ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း၏ ၿမိဳ့ေတာ္လည္း ျဖစ္ခဲ့ပါသည္ လို့ေရးထားၿပီး ၁၉၆၅ ခုႏွစ္မတိုင္မီ ဖလမ္းၿမိဳ့ဟာ ခ်င္း၀ိေသသတိုင္းရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ျဖစ္ေၾကာင္း အသိမွတ္ျပဳ ေရးသားခဲ့တယ္။ သူေရးတာ ေရွ႕နဲ႔ေနာက္မညီဘူး ျဖစ္ေနတယ္။ ၁၉၆၅ မတိုင္မီ ခ်င္း၀ိေသသတိုင္းရဲ့  ၿမိဳ့ေတာ္ဟာ ဖလမ္းၿမိဳ့ ျဖစ္တဲ့အေၾကာင္း ကၽြန္ေတာ္တင္ျပတဲ့ အခ်က္မ်ားစြာထဲမွ ျမန္မာ့စြယ္စုံက်မ္း သမိုင္းမွတ္တမ္း တခုနဲ႔တင္ သက္ေသခိုင္လုံပါတယ္။ 

တကယ္တမ္းေတာ့ ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ဟာ ဖလမ္းကေန ဟားခါးကို ေျပာင္းေရႊ႕ဖို့ ၁၉၆၅ ခုႏွစ္မွသာ ႀကိဳးပမ္းခဲ့ၾကတာ မဟုတ္ပါ။ ၁၉၅၈ ခုႏွစ္မွာ မတ္လတြင္က်င္းပသည့္ ခ်င္းေရးရာေကာင္စီ အစည္းအ၀ေးမွာ ဦးရာလ္မွုန္မွ တိုင္းမင္းႀကီး႐ုံးအား ဟားခါးသို့ ေျပာင္းေရႊ႕ရန္ တင္ျပခဲ့ေပမယ့္ ခ်င္းေရးရာ၀န္ႀကီး ဦးဇာဟရဲလ်န္ကေန ပယ္ခ်ခဲ့ပါတယ္။ ၁၉၅၉ ခုႏွစ္ ဦးရာလ္မွုန္ ခ်င္းေရးရာ၀န္ႀကီးျဖစ္တဲ့အခ်ိန္မွာ ဖလမ္းၿမိဳ့က တိုင္းမင္းႀကီး႐ုံးကို ဟားခါးသို့ ေျပာင္းေရႊ႕ဖို့  ႀကိဳးစားခဲ့ၿပီး ဟားခါးၿမိဳ့ကို ၿမိဳ့ေတာ္အျဖစ္ သတ္မွတ္တဲ့အမိန္႔ထုတ္ခဲ့တဲ့အတြက္ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေန၀င္းမွ သူ႔ကို ခ်င္းေရးရာ၀န္ႀကီးမွ ထုတ္ပယ္ခဲ့ပါတယ္။ ဒီအေၾကာင္းကို ဦးအိပ္ခ္်လ်န္တီာလ္ ေရးတဲ့ ခ်င္းျပည္နယ္အုပ္ခ်ဳပ္ေရးသမိုင္း (၁၈၉၆ - ၂၀၁၉) စာအုပ္ထဲမွာ အခုလိုေရးသားခဲ့ပါတယ္။ “၁၉၅၈ ခုႏွစ္တြင္ ပါလီမာန္ဒီမိုကေရစီအေထြအေထြေရြးေကာက္ပြဲ က်င္းပဦးေဆာင္၍ အိမ့္ေစာင့္အစိုးရတက္လာၿပီး ဗိုလ္ခ်ဳပ္ႀကီးေန၀င္းသည္ ၀န္ႀကီးခ်ဳပ္ျဖစ္လာပါသည္။ ဦးရာလ္မွုန္သည္လည္း ေရြးကာက္ပြဲတြင္ အနိုင္ရလာခဲ့ပါသျဖင့္ ၁၉၅၉ မတ္လ ၅ ရက္ေန႔မွ ခ်င္းေရးရာ၀န္ႀကီး ျဖစ္လာခဲ့ပါသည္။ ထိုစဥ္[၁၉၅၉]က ခ်င္းၿမိဳ့ေတာ္အတြက္ အႀကိမ္ႀကိမ္ဆႏၵျပင္းျပလာခဲ့ေသာ ၀န္ႀကီး ဦးရာလ္မွုန္သည္ ၀န္ႀကီးခ်ဳပ္ေန၀င္း၏ သေဘာတူညီခ်က္ကို ဦးစြာရယူျခင္းမျပဳဘဲ တိုင္းမင္းႀကီး႐ုံးကို ဖလမ္းမွဟားခါးသို့ ေျပာင္းေရႊ႕ခိုင္းျခင္းအားျဖင့္ ဟားခါးၿမိဳ့ကို ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း ၿမိဳ့ေတာ္အျဖစ္ သတ္မွတ္လိုက္ပါသည္။ ၀န္ႀကီးခ်ဳပ္ေန၀င္းမွ စည္းကမ္းေဖာက္ဖ်က္သည္ဟု ျပစ္တင္ကာ ရာထူးမွ ႏုတ္ထြက္စာတင္ခိုင္းပါေသာ္လည္း မတင္လိုပါသျဖင့္ ခ်င္းေရးရာ၀န္ႀကီးရာထူးမွ ျဖဳတ္ခ်ခံရသည္အထိ ကိုယ္က်ိဳးစြန္႔ခဲ့ပါသည္” လို့ ဦးအိပ္ခ္်လ်န္တီာလ္က ေရးသားထားပါတယ္။

[ကၽြန္ေတာ့မွတ္ခ်က္။ ၁၉၅၈ မွာ ပါလီမာန္ဒီမိုကေရစီအေထြအေထြေရြးေကာက္ပြဲ မရွိခဲ့ပါ။ ၁၉၅၆ ေရြးေကာက္ပြဲမွာ ဟားခါးမဲဆႏၵနယ္မွ လူမ်ိဳးစုလႊတ္ေတာ္အမတ္အျဖစ္ ဦးရာလ္မွုန္ ေရြးေကာက္ခံခဲ့ျခင္းျဖစ္ပါတယ္။ ဦးအိပ္ခ္်လ်န္တီာလ္ ေရးသလို ဦးရာလ္မွုန္သည္လည္း ေရြးကာက္ပြဲတြင္ အနိုင္ရတဲ့အတြက္ ၀န္ႀကီးခ်ဳပ္ျဖစ္ခဲ့တာ မဟုတ္ခဲ့ပါ။ ဖက္ဆစ္ေတာ္လွန္ေရးႏွင့္ျပည္သူ႔လြတ္ေျမာက္ေရးအဖြဲ႕ (ဖ.ဆ.ပ.လ) ႏွစ္ျခမ္းကြဲျခင္းရဲ့ အက်ိဳးဆက္ေၾကာင့္ သူ ခ်င္းေရးရာ၀န္ႀကီး ျဖစ္လာနိုင္တာျဖစ္တယ္။ ၁၉၅၈ ခုႏွစ္ ေမလ ၆ ရက္ေန႔တြင္ ဖ.ဆ.ပ.လ ပါတီသည္ ၀န္ႀကီးခ်ဳပ္ဦးႏု ေခါင္းေဆာင္ေသာ သန႔္ရွင္း ဖ.ဆ.ပ.လ ႏွင့္ ဦးဗေဆြ၊ ဦးေက်ာ္ၿငိမ္းတို့ ဦးေဆာင္ေသာ တည္ျမဲ ဖ.ဆ.ပ.လ ဟူ၍ ႏွစ္ျခမ္းကြဲသြားခဲ့သည္။ ၀န္ႀကီးခ်ဳပ္ဦးႏုသည္လည္း ေနာက္ဆုံးတြင္ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ႀကီးေန၀င္း ဦးေဆာင္တဲ့ အိမ္ေစာင့္အစိုးရထံသို့ အာဏာလႊဲခဲ့ရသည္။ လြတ္ေတာ္ရဲ့ အတည္ျပဳမွုနဲ႔ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေန၀င္းဦးေဆာင္တဲ့ အိမ္ေစာင့္အစိုးရဟာ ၁၉၅၈ ေအာက္တိုဘာမွ စတင္အသက္၀င္ခဲ့ၿပီး အစိုးရျပန္လည္ ဖြဲ႕စည္းခဲ့သည္။ အိမ္ေစာင့္အစိုးရသည္ ၆ လအတြင္း ေရြးေကာက္ပြဲ ျပန္လည္လုပ္ေဆာင္ရန္ျဖစ္သည္။ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေန၀င္းသည္ ခ်င္းေရးရာ၀န္ႀကီးအတြက္ ခ်င္းေရးရာေကာင္စီမွ ေရြးေကာက္ခံအမတ္မ်ားအတြင္း ဆုံးျဖတ္ ေရြးခ်ယ္ေစခဲ့သည္။ ထို့ေၾကာင့္ ခ်င္းအမတ္မ်ားအၾကား မဲခြဲခဲ့ရေတာ့သည္။ ခ်င္းအမတ္ ၁၄ ဦးထဲမွာ သန႔္ရွင္း ဖ.ဆ.ပ.လ ဘက္မွာ ရပ္တည္သူ ၇ ဦးရွိၿပီး တည္ျမဲ ဖ.ဆ.ပ.လ ဘက္မွာ ရပ္တည္သူ ၇ ဦးရွိသည့္အတြက္ ခ်င္း၀န္ႀကီးမေရြးခ်ယ္နိုင္ခဲ့ၾကေပ။ ထို့ေၾကာင့္ တည္ျမဲ ဖ.ဆ.ပ.လ ဘက္မွ သန႔္ရွင္း ဖ.ဆ.ပ.လ ဘက္တြင္ရပ္တည္ခဲ့သည့္ ဖလမ္းၿမိဳ့နယ္ အမ်ိဳးသားလႊတ္ေတာ္အမတ္ ဦးထန္းလ်န္အား တည္ျမဲဘက္တြင္ လာေရာက္ပူးေပါင္းပါက ၀န္ႀကီးခ်ဳပ္ရာထူးေပးမည္ဟု ကမ္းလွမ္းလာခဲ့ၾကသည္ကို လက္ခံခဲ့ၿပီး မဲေရတြက္မွာ တည္ျမဲဘက္သို့ ၈-၆ ျဖစ္လာသည့္အတြက္ တည္ျမဲဘက္မွ ခ်င္းေရးရာေကာင္စီ ဖြဲ႕နိုင္ခဲ့ၾကၿပီး ဦးထန္းလ်န္သည္ ခ်င္း၀န္ႀကီးျဖစ္လာခဲ့သည္။ ဦးထန္လ်န္သည္ သုံးလမၽွသာ ၀န္ႀကီးအျဖစ္ တာ၀န္ထမ္းေဆာင္ခဲ့ရသည္။ အဘယ္ေၾကာင့္ဆိုေသာ္ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေန၀င္းက သူဖြဲ႕ထားသည့္ အိမ္ေစာင့္အစိုးရအား ၁၉၅၉ ခုႏွစ္ ေဖေဖာ္ဝါရီလတြင္ ဖ်က္သိမ္းခဲ့ၿပီး လႊတ္ေတာ္သို့ အိမ္ေစာင့္အစိုးရ သက္တမ္းတိုးေပးရန္ ေတာင္းဆိုခဲ့သည္။ လႊတ္ေတာ္မွလည္း ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေန၀င္း၏ ေတာင္းဆိုခ်က္ကို ခြင့္ျပဳခဲ့ၿပီး အိမ္ေစာင့္အစိုးရကဘဲ ဆက္လက္တာ၀န္ယူခဲ့သည္။ ဒီလိုနဲ႔ဘဲ တစ္ဖန္ ၁၉၅၉ ခုႏွစ္ ေဖေဖာ္ဝါရီလ တြင္ အိမ္ေစာင့္အစိုးရအား တစ္ဖန္ ျပန္လည္ ဖြဲ႕စည္းခဲ့ရသည္။ တစ္ၿပိဳင္တည္း ခ်င္းေရးရာေကာင္စီလည္း ျပန္လည္ ဖြဲ႕စည္းရန္ျဖစ္ၿပီး ခ်င္း၀န္ႀကီးေရြးခ်ယ္ဖို့ အလွည့္က်ေရာက္ျပန္သည္။ ဒီတစ္ႀကိမ္တြင္မူ သန႔္ရွင္း ဖ.ဆ.ပ.လ ဦးေဆာင္သူ ဦးဇာဟရဲလ်န္ မွ လက္ဦးမွုရယူၿပီး ဟားခါးနယ္ လူမ်ိဳးစုလႊတ္ေတာ္အမတ္ ဦးရာလ္မွုန္းကို ၀န္ႀကီးေနရာအတြက္ ကမ္းလွမ္းခဲ့သည္။ ဦးရာလ္မွုန္းကလည္း လက္ခံခဲ့ၿပီး သန႔္ရွင္း ဖ.ဆ.ပ.လ သည္ ၈ မဲ (တည္ျမဲ ၆ မဲ) ရရြိကာ ေကာင္စီျပန္လည္ဖြဲ႕နိုင္ခဲ့ၿပီး ဦးရာလ္မွုန္းသည္ ခ်င္းေရးရာ၀န္ႀကီးျဖစ္လာခဲ့ျခင္းျဖစ္သည္။] 

ဦးအိပ္ခ္်လ်န္တီာလ္ ေရးသားတဲ့အခ်က္ကို ၾကည့္ျခင္းအားျဖင့္ သူဟာ ခ်င္းျပည္အတြင္းရွိ အဆင့္ျမင့္ဆုံး႐ုံး ျဖစ္သည့္ တိုင္းမင္းႀကီး႐ုံး ႐ုံးစိုက္ရာ ဖလမ္းၿမိဳ့ကိုေတာ့ ၿမိဳ့ေတာ္မသတ္မွတ္ ခဲ့ေပ။ ဒါေပမယ့္ တိုင္းမင္းႀကီး႐ုံးေျပာင္းၿပီး ဟားခါးကိုေတာ့ ၿမိဳ့ေတာ္သတ္မွတ္လို့ရတဲ့ အျဖစ္မ်ိဳးျဖစ္ေနပါတယ္။ 

မည္သူ႔ပင္ဆိုေစကာမူ ဖလမ္းၿမိဳ့သည္ ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ျဖစ္ခဲ့တဲ့ အခ်က္ဟာ သမိုင္းက သက္ေသခံေနပါတယ္။ ကၽြန္ေတာ္တင္ျပတဲ့ သမိုင္းအခ်က္အလက္ေတြဟာ ဖလမ္းအသိုင္းအ၀ိုင္းျပင္ပက ျပဳစုထားတာျဖစ္ပါတယ္။ ဒါ့အျပင္ ေဒါက္တာဗြမ္ေဆာန္ ေရးသားတဲ့ ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ကို ဖလမ္းကေန ဟားခါးကို ဘယ္လိုေျပာင္းေရႊ႕ခဲ့ရတာလဲ ဆိုတဲ့ဟာလည္း သူ In Search of Chin Identity စာအုပ္ကို ၀ေဖန္သုံးသပ္ထားတဲ့ စာအုပ္ (Book Review of In Search of Chin Identity by Dr. Vumson Suantak) ထဲမွာ ဖတ္ရွုနိုင္ပါတယ္။ 

သမိုင္းသက္ေသေတြကို ၾကည့္ျခင္းအားျဖင့္ ဖလမ္းၿမိဳ့ဟာ ၁၉၆၅ မတိုင္မီ ခ်င္းျပည္၊ ခ်င္း၀ိေသသတိုင္း (ယခုခ်င္းျပည္နယ္) ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ျဖစ္တယ္ဆိုတယ္ သမိုင္းက သက္ေသခံေနပါတယ္။ ဒီအျဖစ္အပ်က္ဟာ ကၽြန္ေတာ္တို့ အေဖ၊ အေမေတြရဲ့ ေခတ္မွာ ျဖစ္ပြားတဲ့ ျဖစ္စဥ္ျဖစ္တဲ့ အေလ်ာက္ သက္ရွိထင္ရွား မ်က္ျမင္သက္ေသေတြ လူအမ်ားစုပါ။ စတုတၳတန္း ပထ၀ီဘာသာရပ္မွာတင္ ခ်င္း၀ိေသသတိုင္းရဲ့ၿမိဳ့ေတာ္ဟာ ဖလမ္းၿမိဳ့ဆိုၿပီး သင္ၾကားခဲ့ၾကသူေတြ သက္ရွိထင္ရွား ရွိေနတုန္းပါ။ ၁၉၇၃ ေနာက္ပိုင္းထုတ္တဲ့ ဖတ္စာအုပ္ေတြမွာသာ ေျပာင္းလဲခဲ့တာျဖစ္တယ္။ ဒါေၾကာင့္ ဖလမ္းၿမိဳ့ဟာ ၁၉၆၅ ခုႏွစ္မတိုင္မီ ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ျဖစ္ၿပီး ဟားခါးၿမိဳ့သည္ ၁၉၆၅ ေနာက္ပိုင္း ခ်င္းျပည္ရဲ့ ၿမိဳ့ေတာ္ျဖစ္တယ္လို့ တဦးႏွင့္တဦး၊ တဖက္နဲ႔တဖက္ သမိုင္းကို အျပန္အလွန္ အသိမွတ္ျပဳေလးစားၾကရင္း ေရွ႕ဆက္ၾကပါစို့လို့ နိဂုံးခ်ဳပ္ပါရေစ။

.

Credit : Van Cung Lian (UK)

Chin State Khuapi Khalkha in angahna thu. Gelh - Dr. Vum Son

Dr. Vumson in Manglai tawh a gelh hi aa, Sia Zam Sian Sum in Zolai in hong letkhia ahih manin Zomi Nam Network ah hong khah hih sungah a ki koih kik ahihi. Deihsakna tawh hong letkhia ahi Sia Zam Sian Sum tungah lungdamna ih ko hi.

Haka in Zogam khuapi angahna (or) Zogam khuapi Haka ah akituahna tawh kisai mimal kingawhna leh kimawh sakna zong om zeuhzeuh hi. Atheician pawlkhat omding a, atelcianlo zong ki-om theiding ahih manin hong suaksak hi-ing. Pu Moong (Col. Khen Za Moong) nangawn in hihvai tampi nagen lo hi. Banghang hiam cihleh tuahun laitak in amah hihvaisai pawl ah nakihel lo, mundang ah na om ahih man ahi hi. Hihvai ah mawhsak nading tawm mahmah khading hi. Zomi sungah atheitel zawdeuh Dr. Vumson in Zogam khuapi Haka ah akituahna thu Dr. Lian Hmung Sakhong laibu tungtawn in ana thukikna, manlo asakna Manglai tawh nagelh hi. Hih anuai-a lai pen kei mimal muhna hilo in Dr. Vumson gelhbang a Zolai tawh alemthei bangin hong letkik hi-ing.

(Dr. Lian Hmung Zakhong in alaibu sungah, “Haka pen Mangkangte hong tuncil a kipan Zogam khuapi (nisuahna lam) hongsuak hi,” ci-in gelhmawk ahih manin tuatawh kisai thuhkikna lai honggelh hi-ing.)

Kei theih batna ciang ah Haka pen 1964 kum masiah Zogam khuapi suak ngeilo hi. Tuathu honggelh suk ning. Mangkangte’n Zogam honglak ciangin Thangmual ah phualsat masa uh hi. Sihzang leh akim apam teng hongzawh ciangun amakai galkapmaang Gen. White kici pa’ min tamsak in Thangmual pen Fort White naci uh hi. Tua Fort White pen Sihzang kual sungah om hi. 1892 kumin Sihzang leh Tedim lam ukpi makaite kipawlin honguk Mangkang Ulian Carey nasuamsawm uh hi. Tuavai ah mapangpite in Kaptel pan Thuam Thawng leh atapa Pau Dal, Heilei pan Khan Dal leh Sihzang ukpite ahi uh hi. Amau tengin Carey tungah hongpai in letsong hong pianuam ung ci-in nasam uh hi. Ahih hangin akiciam ni un Carey pen atungsiahte’n mundang paiding nasawl ahih manin amah tangin Zakhai mi (Arakanese) Myo-Ok hong paiding cihiau hi. Asuamdingte inzong hih Myo-Ok pen Mangkangte’ ading nasem mikhat ahihciang suam veve ni ci-in khensat uh hi. Tua ciangin Lusei, Haka, Tlasun, leh Zahau ukpite zasak uh a, amau zong na thukimpih uh hi. Tua misuam na huhau-in Mangkangte in aphualpi uh Falam ah tuahto uh a, Zogam khuapi nasuak hi. Tualaitak in Zogam (Chin Hills District) pen Tedim, Falam leh Haka gamteng huam hi. Zogam galkapte in Falam ah kiphualsat uh hi. Tua galkapte lakah vaite leh tualmi kihelh zau-in omkhawm uh hi. Tualsung mite hong zakhan masiah amaikai zalian zawdeuh te pen Mangkang te vive mah nahi uh hi. Falam ah azalian pen Deputy Commissioner ciang ahi hi. Falam ah Laito, Sikkhau zum leh Palik lente kilam hi. Tua ahih manin Falam pen 1892 kumpan in Zogam khuapi nasuak hi.

Kawlgam suahtakna ngah ciangin Matupi, Mindat, Pakokku khawksung a om Kanpetlet leh Arakan gam a om Paletwa te Zogam ah hong kigawm hi. Hihteng kigawm pen ‘Chin Special Division’ nakici masa a, akhuapi dingin Falam mah na kizang hi. Zogambup makaipi (Minister of the Chin Affairs) pen Mindat panin Pu Vumtu Maung hi-in, amah pen Falam ah tulo in Zangkong (Rangoon) ah kumpi uliante tawh omzaw hi. Zogam ah Menzi papen Falam ah om in ki-ukna vai atamzaw ama thuneihna nuai-ah kikoih hi. Tuakhit (AFPFL Party pan) teelnangah Kawlgam kumpi khutnuai-ah Pu Sing Htang leh Pu Za Hre Lian te in Zogambup makaipi hongsem leuleu uh hi. Amau zong Zangkong mah ah omzaw uh hi.

1958 kum ciangin AFPFL party te hong kitamh in pawlnih hongsuak uh a, Stable AFPFL te in mitam ngahzaw uh hi. Tua manin Haka tualsuak Pu Ral Hmung pen Zogambup makaipi hongsuak hi. Makaipi asuahphet in Zogam khuapi Haka ah tuah dingin thu napia hi. Akituah ma-in Gen. Ne Win in thei ahih manin nang thu in tawpnuam zawmaw, ken hong tawpsak zawding naci lian hi. Tua cianign Pu Ral Hmung zong amathu in tawppah a, Zogam khuapi zong Haka ah kituah nawnlo phot hi.

Gen. Ne Win in 1962 kum ciangin aana ho